پوزیتیویسم: (حاکمییت
پوزیوتیسم بر افکار فیزیکدانان)
پیروزی سده ی 18 و 19 به ویژه در
زمینه ی ریاضی فیزیک این گمان را برای دانشمندان پیش آورده بود
که راه یافتن و پاسخ ها را پیدا کردند و با خرده گرایی و
آزمایش روزی خواهند توانست همه چیز را درک کنند . تکیه آنها بر
آزمایش بود و اندیشه آنها ساختار زیر را داشت :
آزمایش مطلقأ بر اندیشه چیره است
وتنها گزارهای درست است که آزمایش آن را پیشنهاد کرده باشد
.آزمون پذیری می بایست همه جا وهمه گیر باشد و همیشه گزاره می
بایست در هر جایی تکرار آزمایش را برای سنجش داشته باشد. نتیجه
گرفتن از آزمایش تنها به خود گرایی نیاز دارد. ماوراء الطبیعه
وجود ندارد و استقراء درست نیست. یعنی اگر بسیاری نمونه ها
رفتار همانند داشته باشند نمی توان آن رفتار را گزاره ای بر
آنها دانست. دریافت ما مطلق است یعنی هر چیز چنان است که می
شناسیم ودر پس واقعیت چیز دیگری نیست که گذشتگان حقیقت می
نامیدند . چنان که می بینیم بنیاد این اندیشه با تناقض هایی
همراه است. چگونه می توان انتظار داشت که آزمایش خود برای ما
گزاره بنویسد و اگر نتیجه گیری در اندیشه دانشمندان نبوده باشد
بر چه پایه ای آزمایش را طراحی کرده است زیرا می دانیم که
مشاهده ای علمی است که زمینه اش را با هدف ویژه ای آماده کرده
باشند و مشکل خام آن گزاره حتی شمار گوناگونی از مشکل های جزئی
در ذهن آزمایشگر شکل گرفته است . این که می گویند دریافت ما
مطلق است با پیشرفت و دانش سازگاری ندارد و این پیشرفتها شناخت
ما را از مقوله ها پیوسته ژرف تر و گوناگون تر می کند.
اندیشه های کارل پوپر :
پوپر استقراء را رد می کرد و
ماوراءالطبیعه را کنار می گذاشت و دریافت ها را مطلق می دانست
اما می خواست به گونه ای عدم قطعیت را در فلسفه خویش وارد کند
وآن را به شکل ابطال پذیری عرضه کند . در ابطال پذیری او،
گزاره ای علمی است که بتواند خلاف خود را پیش بینی کند. او
برای این نظرش پیشنهاد می کند که اگر در گزاره یp آن گاه q،
باید نقیض p آن گاه نقیض q یعنی اگر عاملی را که در گزاره وارد
کردیم وارون کنیم نتیجه هم وارون شود. او امیدوار است با این
پیشنهاد پیشرفت علم که پیوسته با جانشین شدن گزاره با گزاره ای
بهتر رخ می دهد مدون کرده باشد . اما چندین خرده بر این پایگاه
اندیشه گرفتنی است و هر اندازه هم که او خود را از پوزیتیوسیم
ما دور بداند اندیشه او را می توان دگرگونی اندکی نسبت به
پوزیتیویسم دانست. یک گزاره تنها به یک عامل وابسته نیست که با
وارون شدن آن همه چیز وارون شود . همه پدیده ها گسسته نیستند
که باینری عمل کنند یا خود باشند یا وارون آن . اگر بناست
گزاره ای جای وارون داشته باشد چرا آن را عملی بدانیم و
پیشنهاد کنیم اگر دریافت ما مطلق اند و حقیقتی در پس واقعیت
نیست که آشکار نشده باشد بناست که گزاره جای خود را به چه چیزی
بدهد و به چه سویی ابطال شود. شایداین برداشت پوپر از وابستگی
گذشته او بوده باشد که گفته بود و نوشته بود چرا کمونیست شدم و
با آنکه دیرتر از این گرایش بیزاری جسته بود. شاید بتوان سایه
آن اندیشه را در ابطال پذیری اش دید .
اندیشه اصلی
استقراگرایی :
براین مبنا است که علم از
مشاهده آغاز می شود ومشاهدات به تعمیم ها وپیش بینی ها می رسد.
حال اگریک مورد پیدا شود باگزاره ی مورد قبول سازگار نباشد
گزاره ی فوق باطل می شود.تفسیر استقراگرایان از این ابطال این
است که استنتاجات علمی هیچ گاه به یقین منتهی نمی شوند. اما
آنها براین باورند که این گونه استنتاجات می توانند درجه ی
بالایی از احتمال را به بار آورند. رایشنباخ می گوید:"اصل
استقرا داورارزش نظریه ها درعلوم است وحذف آن از علم به مثابه
ی خلع علوم از مسند قضاوت درباره ی صدق وکذب نظریه های علمی
است. بدون این اصل علم به کدام دلیل میان نظریه های علمی
وتوصیف های شاعرانه فرق خواهد گذاشت. ولی دقیق تراین است که
اصل مجوز استقرا معیار سنجش احتمالات خوانده شود. برای قرن ها
روش استقرایی بهترین روش علمی شناخته می شد ودانشمندانی مانند
انیشتین مجذوب آن بودند. اما قرن بیستم بیش تر نقد استقراگرایی
بوده است تا پذیرش وبسط آن. ناقد اصلی استقراگرایی کارل
پوپربود. چند مورد در نگرش جدید به استقراتأثیر داشت که یکی از
آنها ظهور نظریه های کوانتوم ونسبیت درفیزیک بود. ظهور جریان
های مهم منطقی با عنوان پوزیتیویستهای منطقی یا حلقه ی وین از
دلایل آن بود. پوزیتیویستهای منطقی چند هدف مهم را دنبال می
کردند. آنها در تلاش بودند که یک زبان مناسب برای فلسفه تهیه
کنند وباورشان این بود که بسیاری از سوء تفاهم ها از باب این
است که یک زبان مناسب برای فلسفه وجود ندارد وبه این نتیجه
رسیدند که اگر یک زبان منطقی ایجاد کنند ، باعث می شود که
فلسفه رشد بیشتری پیدا کند. آنها امیدوار بودند که با ابزار
منطق تصویر جامعی از عالم ترسیم کنند. با ور آنها این بود که
تنها چیزی که مادر اختیار داریم حس وداده های حسی است وتمام
عالم را می توانیم بر اساس حس وداده های حسی به شکل منطقی
بازسازی کنیم. آنها متعقد بودند که فلسفه یک فعالیت است نه یک
معرفت. اما معتقد بودند که ما باید یک فلسفه ی علمی تهیه کنیم
که عقلانی ومتکی به دانشمندان ومدرن باشد. پوپر به مخالفت با
اندیشه های پوزیتیونیستی برخاست. پوپر می گوید: راه درس گرفتن
از تجربه انجام مشاهدات مکرر نیست. سهم تکرار مشاهدات در قیاس
باسهم اندیشه هیج است. بیش تر آنچه می آموزیم به کمک مغزاست.
چشم وگوش نیز اهمیت دارند ولی اهمیتشان بیشتر در اندیشه های
غلطی است که پیش می نهند. بر همین اساس با استقراگرایان مخالفت
ورزیده واستقرا را اسطوره ای بی بنیاد معرفی کرده است. پوپربا
بیان این مطلب که نظریات همواره مقدم برمشاهدات هستند طرح
نوینی را در عرصه ی روش شناسی علوم تجربی بنیان نهاد. طبق نظر
وی روش صحیح علمی عبارت است از آنکه یک نظریه به نحو مستمر در
معرض ابطال قرار داده شود. بنابر این یک نظریه برای آنکه مورد
قبول باشد باید بتواند از بوته ی آزمونهایی که برای ابطال آن
طراحی شده اند سربلند بیرون بیاید. پوپر مصرانه ندا سر می دهد
که بگذارید نظریه ها به جای مردم بمیرند.
پوپر با ارائه ی نظریه ی ابطال
پذیری تلاش کرد مرز بین نظریه های علمی وغیر علمی را مشخص کند.
وی چنین بیان می کند:علمی بودن هر دستگاه در گرو اثبات پذیری
به تمام معنای آن نیست، بلکه مربوط بر این است که ساختمان
منطقی اش چنان باشد که رد آن به کمک آزمون های تجربی میسر
باشد. به عبارت دیگر از دیدگاه پوپر اثبات پذیر نیستند بلکه
ابطال پذیرند. پوپر با این دیدگاه به مخالفت با تلقی های رایج
از علم پرداخت وبیان کرد که علم ونظریه ها ی علمی هیچگاه از
سطح حدس فراتر نمی روند وآنچه که منتهی به پیشرفت علم می شود
سلسله ای از حدس ها وابطال ها می باشد. پوپر تاکید می کند برای
رسیدن به اندیشه های نو، هیچ دستور منطقی نمی توان تجویز کرد.
منتقدان وی اگر چه در برخی از
جنبه ها با او هم عقیده هستند، اما در اینکه وی تنها به ابطال
توجه کرده با او مخالفند. از میان مخالفان پوپر، نظریه ی کوهن
درباب مفهوم پارادایم از اهمیت بیشتری برخوردار است.
بر خلاف آنچه که پوزیتیویستهای
منطقی توجه داشتند، کوهن به یک چرخش تاریخی تکیه می کند ومعتقد
می شود که علم یک سیستم پویا است وبه جای معرفت شناسی علم به
جامعه شناسی علم توجه می کند. وی نشان داد که علم تکامل تدریجی
به سمت حقیقت ندارد بلکه دستخوش انقلاب های دوره ای است که او
آن را تغییر پارادایم می داند. پارادایم یکی از مفاهیم کلیدی
کهن است. او معتقد است پرادایم یک علم، تا مدتهای مدید تغییر
نمی کند ودانشمندان در چارچوب مفهومی آن سر گرم کار خویش
هستند. اما دیریا زود بحرانی پیش می آید که پرادایم در هم می
شکند وانقلاب علمی را بوجود می آورد که پس از مدتی پرادایم
جدیدی بوجود می آید ودوره ای جدید از علم آغاز می شود. مثال
کلاسیک تغییر پرادایم عبارتنداز:
1) کار گالیله که باعث برانداختن فیزیک ارسطویی
وایجاد نسبیت گالیله ای شد.
2) کار کپلر که باعث کشف بیضوی بودن مدار سیارات
شد.
3) ابداع فیزیک جدید توسط نیوتن.
4) نسبیت عام وخاص انیشتین .
5) مکانیک جدید کوانتوم که باعث کنار گذاشتن
مکانیک کلاسیک شد.
گرد آورندگان:
الهام امیری و نجمه
سادات ابطحی
