کشف کهکشانی که هر سال ۱۰۰ ستاره می‌آفریند؛ دو ایرانی در میان کاشفان

ستاره‌شناسان با کمک تلسکوپ‌های «اسپیتزر» و «هابل» متعلق به ناسا، کهکشانی را کشف کرده‌اند که در آن با سرعت سرسام‌آوری ستاره‌های جدید شکل می‌گیرند. بهرام مبشر، دانشمند ایرانی و عضو هیئت پژوهشی دانشگاه کالیفرنیا، و هوشنگ نیّری، کارشناس ارشد اخترشناسی مقیم آمریکا، در میان کاشفان این کهکشان جدید هستند.

این کهکشان دوردست که شکل آن شبیه به یک دایره نامنظم است و «جی‌ان-۱۰۸۰۳۶» (GN-108036) نام‌گذاری شده نورانی‌ترین کهکشانی است که در یک چنین فاصله دوری از زمین کشف شده‌است.

این کهکشان که توسط تلسکوپ‌های زمینی رصد شده‌است حدود سیزده میلیارد سال نوری با زمین فاصله دارد. اطلاعاتی که تلسکوپ‌های «اسپیتزر» و «هابل» به دست آورده‌اند به دانشمندان کمک کرده تا سرعت سرسام‌آور شکل‌گیری ستاره‌های جدید در این کهکشان را دریابند. برپایه این اطلاعات طی هر سال حدود ۱۰۰ ستاره مشابه خورشید در این کهکشان خلق می‌شود.

برای تصور بهتر ابعاد خلق ستاره‌های جدید در این کهکشان کافی است یادآوری کنیم که کهکشان راه شیری که منظومه خورشیدی در آن قرار دارد از نظر وسعت تقریبا ۱۰۰ برابر این کهکشان جدید است ولی تعداد ستاره‌هایی که سالانه در راه شیری شکل می‌گیرند ۳۰ برابر کمتر از این کهکشان دوردست است.

یکی از دانشمندان علوم فضایی در مرکز ستاره‌شناسی آمریکا در آریزونا می‌گوید: «کشف اطلاعات مربوط به این کهکشان جدید بسیار تعجب‌آور است چون در تمام پژوهش‌های قبلی اثری از کهکشان‌های متعلق به دوران اولیه شکل‌گیری فضا دیده نشده بود. شاید پژوهش‌های قبلی بسیار محدود بوده و نتوانسته بودند یک چنین کهکشان‌های دوردستی را رصد کنند.»

یک گروه بین‌المللی از دانشمندان علوم فضایی زیر نظر «ماسامی اوچی» از دانشگاه توکیو اولین بار وجود و موقعیت این کهکشان را کشف کردند. یکی از این دانشمندان می‌گوید که آنها در سه مرحله اطلاعات گردآوری شده از این کهکشان را طی دو سال گذشته تدقیق کرده و در هر سه مورد نتیجه تحقیقات یکسان بوده‌است.

به نظر می‌رسد که کهکشان «جی‌ان-۱۰۸۰۳۶» در نزدیکی اولین بخش‌ها از شکل‌گیری فضا قرار گرفته‌است. احتمالا این کهکشان حدود ۷۵۰ میلیون سال پس از شکل‌گیری نخستین ستاره‌ها و کهکشان‌ها به وجود آمده که ۱۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون سال پیش به وقوع پیوسته‌است. چون طبق فاصله‌ای که این کهکشان با کره زمین دارد مدت زمانی که طول می‌کشد تا نور آن به ما برسد حدود ۱۳ میلیارد سال است.

تلسکوپ‌های «اسپیتزر» و «هابل» با قدرت خارق‌العاده دید فروسرخ خود در سنجش و شناسایی سرعت تولید ستاره‌های جدید در این کهکشان نقش مهمی ایفا کرده‌اند. وسعت کم این کهکشان و قرار داشتن آن در اولین دوره‌های شکل‌گیری فضا باعث تعجب دانشمندان شده‌است. در اولین میلیارد سال شروع شکل‌گیری فضا و «انفجار بزرگ» معمولا کهکشان‌هایی که شکل می‌گرفتند بسیار کوچکتر بوده و میزان شکل‌گیری ستاره‌ها قاعدتا کمتر از میلیاردها سال بعدی بود.
 

بهرام مبشر: به احتمال زیاد این کهکشان در نورانی‌تر شدن فضا نقش مهمی داشته‌است

بهرام مبشر، دانشمند ایرانی و عضو هیئت پژوهشی دانشگاه کالیفرنیا، می‌گوید: «سرعت سرسام‌آور شکل‌گیری ستاره‌ها در این کهکشان نشان می‌دهد که حدود ۷۵۰ میلیون سال پس از مِهبانگ (انفجار بزرگ) و آغاز شکل‌گیری فضا، این کهکشان کوچک با سرعتی بسیار زیاد اجرام آسمانی خود را شکل می‌داده‌است.»
 

در این مرحله از شکل‌گیری فضا، پس از انفجار بزرگ اولیه که گرمای بسیار زیادی را تولید کرده بود، به مرور محیط فضا سردتر شده و اتم‌های هیدروژن لایه‌های گسترده و غبارگونه‌ای را تشکیل دادند که نوری بنفش‌رنگ تولید می‌کند. این دوران که به قبل از شکل‌گیری ستاره‌ها و نورانی شدن فضا برمی‌گردد اصطلاحا «دوران تاریک» نام گرفته‌است.

با شکل‌گیری اولین کهکشان‌ها چند صد میلیون سال پس از انفجار بزرگ و اولیه، به مرور آنچه که امروز فضا نامیده می‌شود نورانی‌تر شد و دلیل اصلی تولید این نور منجمد شدن توده‌های گاز بود. به احتمال زیاد کهکشانی که اخیرا کشف شده در این روند نقش مهمی ایفا کرده‌است.

بهرام مبشر یکی از کیهان‌شناسان مشهور ایرانی در جهان است. وی عضو عالی مؤسسه علوم تلسکوپ فضایی هابل و نماینده سازمان فضایی اروپا (ESA) در ناساست. او هم‌چنین عضو گروهی است که توانستند موقعیت تغییر کهکشان‌های کوچک را به تصویر بکشند.

این پژوهشگر و کیهان‌شناس ۵۲ ساله، که مدت‌هاست در آمریکا زندگی می‌کند گفت: «احتمالاً در طول چهار یا پنج سال آینده باز هم تلسکوپ‌های تازه‌ای به فضا پرتاب می‌شوند، تلسکوپ‌هایی که می‌توانند خیلی عمیق‌تر به جهان نگاه کنند و ما به این وسیله ثابت می‌کنیم که واقعا کهکشان‌ها همان‌قدرند که ما در تخیل‌مان فکر می‌کنیم و آن را دقیقاً اندازه می‌گیریم.»