موقعيت قطب هاى اوليه مريخ در ميلياردها سال گذشته

گفت و گو با پروفسور جعفر اركانى حامد استاد دانشگاه مك گيل و پژوهشگر ناسا

 

 

 

پروفسور جعفر اركانى حامد، استاد مركز علوم زمين و سياره شناسى كانادا با بررسى موقعيت پنج بستر برخوردى عظيم بر سطح سياره مريخ موفق به شناسايى موقعيت قطب هاى اوليه سياره سرخ در ميلياردها سال قبل شد. براساس نظريه اين استاد ايرانى دانشگاه «مك گيل» كانادا محور دوران سياره مريخ طى چهار ميليارد سال گذشته حدود ۶۰ تا ۷۰ درجه تغيير كرده و به همين نسبت محل خط استواى اين سياره نيز دستخوش تغيير شده است. يافته هاى دكتر اركانى حامد در صورت اثبات مى تواند مطالعات و تحقيقات دانشمندان در زمينه منابع آب زيرزمينى مريخ را وارد مرحله اى تازه كند زيرا براساس تحقيقات وى منطقه اى كه امروز در نزديكى استواى مريخ است در دوران خوش اقليم مريخ در نزديكى قطب آن قرار داشته است. توجه به تغيير محل منابع آب مريخ با تغيير تمايل محور دوران اين سياره تحول بسيار مهمى در مكان يابى ماموريت هاى اكتشافى آتى در سطح سياره سرخ در پى خواهد داشت.

دكتر جعفر اركانى حامد كه متولد سال ۱۳۱۸ است، تحصيلات خود را تا پايان مقطع متوسطه در زادگاهش شهر تبريز پشت سر گذاشت و پس از آن در رشته مهندسى معدن در دانشكده فنى دانشگاه تهران ادامه تحصيل داد. وى در سال ۱۳۴۱ با استفاده از بورس تحصيلى دانش آموختگان ممتاز براى ادامه تحصيل به دانشگاه MIT  آمريكا رفت و پس از اخذ مدرك دكترى در رشته ژئوفيزيك در سال ۱۳۴۸ به كشور بازگشت. دكتر اركانى حامد پس از آن حدود ۱۲ سال به عنوان استاد در دانشكده فيزيك دانشگاه صنعتى شريف به فعاليت هاى علمى آموزشى اشتغال داشت و مدتى نيز رياست اين دانشكده را بر عهده داشت و طى اين مدت بارها از جمله در هنگام پرتاب فضاپيماى «آپولو» به عنوان دانشمند مدعو به آمريكا رفت و در ماموريت هاى سازمان فضايى ناسا همكارى مستقيم داشت. از جمله طرح هاى فضايى ديگرى كه دكتر اركانى حامد در آن مشاركت داشت، ماموريت فضاپيماى «ماژلان» بود كه در فاصله سال هاى ۱۹۸۹ تا اوايل دهه ۹۰ بر گرد سياره زهره مى چرخيد. 

دكتر اركانى حامد در فاصله سال هاى ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹ به عنوان استاد مدعو در دانشگاه  MIT  آمريكا فعاليت كرد و پس از پيروزى انقلاب به ايران بازگشت. 

وى كه از اعضاى نخستين دوره فرهنگستان علوم ايران است از سال ۱۹۸۲ مجدداً به كانادا عزيمت كرد و فعاليت هاى آموزشى و تحقيقاتى خود را به عنوان استاد دانشگاه «مك گيل» در «مونترال» كانادا از سر گرفت كه تاكنون ادامه دارد. استاد اركانى حامد در طول اين سال ها همچنان ارتباط علمى خود را با سازمان فضايى ناسا حفظ كرده و در سال هاى اخير همگام با ماموريت هاى كاوش مريخ عمده تحقيقات خود را به مطالعه ساختار درونى و تحولات سياره سرخ معطوف كرده است. تخصص اصلى استاد،  سياره شناسى با نگرش كلى است كه شامل بررسى ساختار درونى سيارات،  تحولات گرمايى، گرانش، ميدان مغناطيسى و حركت صفحات تكتونيك، بررسى «سنگ كره» (ليتوسفر) و سيارات و ارتباط آنها با هم است. اين دانشمند ايرانى علاوه بر فعاليت مستمر تحقيقاتى، مشاركت در ماموريت هاى مختلف فضايى و تربيت دانشجويان بسيار در دانشگاه هاى داخل و خارج كشور كه برخى از آنها در حال حاضر به عنوان استاد و پژوهشگر در مراكز علمى ايران و جهان - از جمله دو نفر در مركز تحصيلات تكميلى در علوم پايه زنجان - فعاليت دارند، افزون بر ۱۳۰ مقاله علمى در ژورنال هاى معتبر بين المللى ارائه كرده است. 

دكتر اركانى حامد در تشريح يافته هاى تحقيقاتى اخير خود در محاسبه تغييرات محور دوران موقعيت قطب هاى اوليه مريخ كه بازتاب قابل توجهى در مجامع علمى نجومى داشت، اظهار كرد:  مريخ همانند ساير سيارات از زمان پيدايش يعنى طى ميلياردها سال هرگز سياره اى كروى و متقارن نبوده و در اين مدت دستخوش تحولات بسيارى بوده است؛ مثلا طى پيدايش فلات «تارسيس» - عارضه اى به ارتفاع ۸ كيلومتر كه يك ششم سطح مريخ را پوشانده و چهار قله بلند را شامل مى شود - و همچنين در جريان فعاليت هاى شديد آتشفشانى، محور دوران اين سياره پيوسته در تغيير بوده است. 

وى خاطرنشان كرد: در اين تحقيق با بررسى موقعيت پنج گودال برخوردى عظيم بر سطح سياره مريخ موسوم به «آرگيرى»، «هلاس»، «اوتوپيا»، «تائوماسيا» و «ايسيديس» كه قطر برخى از آنها حدود سه هزار كيلومتر است مشاهد شد كه همه اين گودال ها روى قوس دايره فرضى بزرگى قرار دارند كه مى تواند منطبق بر خط استواى مريخ در آن زمان بوده باشد. 

عضو انجمن سلطنتى نجوم انگلستان درباره منشاء ايجاد پنج گودال برخوردى ياد شده گفت: به نظر مى رسد همه اجسامى كه اين بسترهاى برخوردى را در حدود ۴ تا ۲/۴ ميليارد سال قبل شكل داده اند منشاء يكسانى داشته و از يك سيارك كه در صفحه مدارى مريخ به دور خورشيد در گردش بوده و زمان نزديك شدن به ميدان گرانش مريخ متلاشى شده جدا شده اند. پنج تكه بزرگ سيارك با باقى ماندن در همان صفحه مدارى كه صفحه استواى مريخ در آن زمان بوده، به طور پياپى در امتداد خط استواى باستانى مريخ و در نقاط مختلف با سطح سياره برخورد كرده و اين پنج گودال عظيم را ايجاد كرده اند. 
وى خاطرنشان كرد: از اين دهانه ها فقط سه مورد به وضوح مشخصند و موقعيت  دو دهانه ديگر با تجزيه و تحليل دقيق تغييرات ميدان گرانشى مريخ به سطح آن شناخته شده اند. 

دكتر اركانى حامد درباره محل قرارگيرى استواى باستانى سياره سرخ خاطرنشان كرد: قطب دايره فرضى ياد شده در سطح مريخ (قطب جنوبى گذشته مريخ) در ۳۰ درجه جنوبى و ۱۷۵ درجه شرقى قرار دارد. اگر نقشه مريخ را طورى بچرخانيم كه اين نقطه در قطب جنوب سياره قرار بگيرد، اين دايره دقيقاً بر استواى مريخ قبل از برخورد منطبق خواهد بود و مركز آن قطب جنوب مريخ را در آن زمان نشان مى دهد. 

وى در پاسخ به اين سئوال كه آيا بررسى مشابهى درباره تغيير موقعيت قطب هاى زمين انجام شده است يا نه گفت: مسلماً چنين دگرگونى هايى در زمين نيز رخ داده ولى با توجه به جوان بودن عوارض زمين و تغييرات زيادى كه طى ميليون ها سال اخير در سطح اين سياره رخ داده (حركت قاره ها، ايجاد كوه ها و ...) كه ناشى از شرايط اقليمى خاص زمين است، امكان انجام تحقيقاتى مشابه آنچه در مريخ انجام شده وجود ندارد زيرا سطح سياره سرخ برخلاف زمين طى ميلياردها سال اخير تغييرات چندانى نداشته و براساس تصاوير و اطلاعات دريافتى از فضاپيماها و سامانه هاى جمع آورى داده هاى نجومى قابل بررسى است. استاد ايرانى دانشگاه «مك گيل» در ادامه با تاكيد بر اينكه يافته هاى مطرح شده در حد يك نظريه علمى بوده و صحت آن كاملاً اثبات نشده است، درباره تاثير اين نظريه در مطالعات سياره شناسى و ماموريت هاى فضايى گفت: اگر صحت اين يافته ها در تحقيقات بعدى ثابت شود تاثيرات قابل توجهى در طرح هاى مريخ خواهد داشت. منطقه اى كه امروز در نزديكى استواى مريخ است ميلياردها سال قبل (پيش از برخورد قطعات سيارك) در نزديكى قطب سياره سرخ بود و روى تغييرات صورت گرفته كلاهك هاى قطبى آب شده و به احتمال زياد به لايه هاى زيرسطحى نفوذ كرده اند؛ بنابراين در ماموريت هاى آتى مريخ براى دستيابى به منابع آب زيرزمينى بايد اين نواحى را كه در نزديكى استواى كنونى مريخ واقعند مورد توجه قرار داد. 

استاد مركز علوم زمين و سياره شناسى كانادا كه معتقد است به احتمال قوى انسان ها در آينده براى سكونت راهى سياراتى نظير مريخ شده و همانند قاره اى جديد جوامعى را در آنجا تشكيل خواهند داد، در پايان درباره احتمال وجود حيات در ساير سيارات اظهار داشت: من مطالعه اى در زمينه حيات احتمالى در ساير سيارات نداشته ام ولى با توجه به شناسايى ده ها ستاره كه احتمال وجود سياراتى همانند زمين در آنها بسيار زياد است و وجود هزاران ميليارد ستاره ديگر كه احتمال وجود سيارات زمين گونه در آنها نيز هست، هيچ دليلى وجود ندارد كه حيات را منحصر به سياره زمين بدانيم. 

 

 

نقل از شرق