«مردم در اثر تشعشعات مریض می‌شدند. پزشکان نمی‌دانستند این بیماری چیست و چرا یکباره شمار مرگ‌ومیر در منطقه افزایش پیدا کرده است. درباره‌ی اشعه رادیوآکتیو کسی چیزی نگفته بود.» این‌ها را "لیوبوف مالتسوا"، یکی از قربانیان نخستین فاجعه‌ی بزرگ هسته‌ای در اتحاد جماهیر شوروی در ۵۰ سال پیش می‌گوید. خانم مالتسوا امروز در سازمان غیردولتی "سایوز مایاک" فعال است تا به قربانیان این حادثه برای احقاق حقوق به‌تاخیر افتاده‌شان کمک کند.

 

حادثه‌ای که مالتسوا درباره‌ی آن صحبت می‌کند، ۵۰ سال پیش در ناحیه‌ی اورال جنوبی در مجتمع شیمیایی "مایاک" روی داد: در دریاچه‌ی "کوستوم" (Kystym) یک تاسیسات زیرزمینی با زباله‌های اتمی مایع منفجر شد. در فرایند شکافت هسته‌ای، گرما تولید می‌شود، از این رو دستگاه‌هایی که این فرایند در درون آن‌ها صورت می‌گیرد دائماً باید خنک شوند. برای این کار از یک سیستم خنک‌کننده آبی استفاده می‌شود. در روز حادثه در مایاک، یکی از پمپ‌های خنک‌کننده از کار افتاد و موجب بروز این فاجعه شد.

 

تحقیقات اتمی بدون اقدامات ایمنی

 تاسیسات اتمی مایاک در نزدیکی شهر "اوسیرسک" (Osjersk) با هدف تولید اورانیوم ۲۳۵ و پلوتونیوم ۲۳۹ بنا شده است. این مواد برای تولید سلاح اتمی ضروری هستند. نخستین راکتور این تاسیسات در ۲۲ ژوئیه ۱۹۴۸ بکار افتاد و یک سال بعد، نخستین سلاح هسته‌ای آزمایش شد. در سال ۱۹۵۶ تعداد راکتورهای فعال در مایاک به ۵ واحد رسید. کارکنان تاسیسات فاقد هر گونه پوشش ایمنی بودند. زباله‌های رادیوآکتیو مستقیماً به رودخانه‌ای در آن نزدیکی هدایت می‌شد که از آن آب آشامیدنی مردم نیز برداشت می‌شد. درباره‌ی شمار قربانیان مواد رادیوآکیتو آماری در دست نیست.

پتر یاکوب، یکی از کارکنان موسسه‌ی تحقیقات برای محیط زیست و بهداشت در شهر مونیخ آلمان می‌گوید کارکنان تاسیسات مایاک در محل کار خود پلوتونیوم استنشاق می‌کردند. در میان این عده امروز ما شاهد افزایش ابتلا به سرطان ریه هستیم.  این امر در واقع تنها داده‌ای است که در باره‌ی خطر پلوتونیوم می‌توان از آن بهره گرفت.

 

۳۲ سال سکوت

 در ۲۹ سپتامبر ۱۹۵۷ فاجعه بوقوع می‌پیوندد. ابری غیرقابل دید از رادیوآکتیو تا ارتفاع ۱۰۰۰ متر به هوا بلند می‌شود و در محدوده‌ای به وسعت ۲۳ هزار کیلومتر متربع پخش می‌شود. در تمام این منطقه، جنگل‌های سوزنی از بین می‌روند. برغم وقوع این حادثه، فعالیت تاسیسات مایاک بدون توقف ادامه می‌یابد.

رهبری اتحاد جماهیر شوروی درباره‌ی این انفجار و پیامدهای آن برای اهالی منطقه سکوت پیشه می‌کند. ساکنان روستاهای منطقه تخلیه می‌شوند اما درباره‌ی دلایل این تخلیه‌ی و کوچ اجباری چیزی به مردم گفته نمی‌شود. تنها ۳۲ سال بعد – در سال ۱۹۸۹ – رهبری شوروی حادثه را به مقام‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) گزارش می‌کند. دو سال پیش از آن، تولید پلوتونیوم در تاسیسات مایاک متوقف شده بود. از آن هنگام به بعد فقط در دو راکتور این تاسیسات فعالیت غنی‌سازی مواد هسته‌ای انجام می‌گیرد.