بازسازى هويت علمى كشور

گذر ها يكى از زيباترين وقايع در آسمان هستند. در هنگام گذر، زمين، زهره و خورشيد هر سه بر روى يك خط راست قرار مى گيرند. ابتدا زهره به لبه خارجى قرص خورشيد مى رسد. در ادامه گذر، زهره به صورت لكه سياه و كوچكى كه اندازه آن تقريباً يك سى  و دوم قرص خورشيد است بر روى سطح خورشيد ديده مى شود. زهره به طور منظم از بين زمين و خورشيد مى گذرد اما معمولاً اندكى از بالا يا پايين خط واصل بين زمين و خورشيد عبور مى كند كه در اين حالت، گذرى روى نمى دهد.

 اما زهره در هر 122 سال از مقابل قرص خورشيد گذر مى كند. براى اولين بار در قرن 17 بود كه كپلر اين پديده را پيش بينى كرد. از آن زمان تا كنون فقط ۵ گذر زهره به ثبت رسيده است؛ ( يعنى در سال هاى ،1639 ،۱۷۶۱ ،1769 ۱۸۷۴ و ۱۸۸۲ ميلادى). گذرهاى زهره در هر۸ سال، ۱۲۱ سال و نيم، ۸ سال، 105 سال و نيم به طرز پيچيده اى تكرار مى شوند. 
اين پديده در ايران براى اولين بار توسط ابوعلى سينا با استناد به فصل آخر كتاب شفا در ۲۴ مه 1302 ميلادى در حوالى همدان فعلى رصد شده و در اروپا براى اولين بار در سال 1639 به وسيله ستاره شناس انگليسى جراميا هوراكس رصد شده است. 

گذر زهره مقارن با سال 1874ميلادى از حيث استفاده از ابزارهاى صنعت نوظهور عكاسى در ميان ساير گذرها بسيار با اهميت تلقى مى شود. از ميان رصد هاى انجام شده در دهه ۱۹ ميلادى اين گذر تنها نمونه اى است كه هيات علمى بلندپايه اى براى فعاليت هاى نجومى خود مستقيماً به ايران مى آيند. در حقيقت براى عكسبردارى از اين پديده نجومى ۵ هيات اكتشافى آماده شدند. بهترين مكان براى مشاهده عبور زهره، اقيانوس هند بود. براى به دست آوردن تقاطع موازى هم بايد ايستگاه هايى در شمال و جنوب بر پا مى شد. اين ۵ هيات اكتشافى از سوى پروس سابق به نقاط مختلف اعزام مى شوند و ساير كشورها نيز گروه هايى را اعزام مى كنند. 

۱- هيات اكتشافى در Tchifu در چين

۲- هيات اكتشافى مستقر در جزيره Kerguelenدر جنوب فرانسه

۳- هيات سوم درAuckland در جنوب نيوزيلند

۴- هيات چهارم در جزاير Solitude , Mauritiusدر جنوب فرانسه

۵- هيات پنجم در اصفهان واقع در مركز ايران

اعضاى هيات پنجم شامل چهار نفر: گوستاو فريچ عكاس و معاون ستاره شناسى در دانشگاه برلين، ارنست بكر منجم رصدخانه برلين، فرانس اشتولز و هوگو بوشوالد _ هر دو نفر عكاس هستند- بود. اعضاى هيات از طريق كشتى بخار به درياى خزر - رشت- آمدند و از آنجا مشتمل بر يك كاروان متشكل از ۵۸ حيوان باركش به تهران جهت شرفيابى به خدمت شاه ايران رسيدند و پس از آن راهى اصفهان شدند. آنها در خارج از شهر اصفهان در باغ شاهى (زشك) اقامت كردند و مقر رصد آنها نزديك به اين باغ انتخاب شد. 

فرينچ در گزارش خود در روزنامه ايلوستريته (مورخ 10 آوريل 1875) شرايط سفر و نحوه عكاسى را توضيح مى دهد و در خاتمه خاطر نشان مى سازد كه سنگى را از اين سفر خود در اصفهان به يادگار گذاشته اند كه بر روى آن عبارت expedition ۱۸۷۴= DeutscheVenuse (زهره آلمان= اكتشاف 1874) حك شده است. اين قطعه سنگ در محوطه كليساى وانك در جلفاى اصفهان به عنوان سنگ قبر به كار رفته است.

بعد از اتمام كارهاى نجومى از روى عكس ها دو نسخه تهيه شد. نسخه اى به دربار ايران فرستاده و نسخه دوم همراه هيات به آلمان برده شد كه در جنگ جهانى دوم اين نسخه سوخته و از بين مى رود. در حال حاضر تنها عكس هاى موجود از اين رصد در ايران موجود است كه بنابر شيوه هاى نگهدارى و بايگانى عكس در دوره قاجار مى بايست در آلبوم خانه كاخ موزه گلستان تهران نگهدارى شده باشند. اهميت اين عكس ها آنجا شدت مى يابد كه بدانيم گذر در ايران در هنگام طلوع رخ داده است. 

عكاسى به وسيله دستگاه هليومتر و بر روى ورقه هاى شيشه اى تقريباً به ابعاد ۲۱ در ۲۱ سانتى متر مربع يا 24در 50 سانتى مربع صورت گرفته است.

از هليوگراف هاى موجود، هليوگراف D (۴ لنز ۸/۱۰۶ ميليمتر، ۱۹۸۱ ميليمتر) در اصفهان به كار رفته است؛ كه احتمالاً مى بايست در موزه علوم كشور آلمان نگهدارى شده باشد.
با گذشت بيش از دو سال تلاش براى يافتن اين عكس ها در ايران، تاكنون هيچ اطلاع دقيقى از محل نگهدارى اين مدارك در كاخ موزه گلستان به دست نيامده است. اظهار بى اطلاعى متوليان امور از وجود چنين اسنادى و حتى وقوع چنين واقعه اى جاى بسى شگفتى دارد. متاسفانه با گذشت زمان اين عكس ها شكننده تر شده و بر اثر عدم استفاده از شيوه هاى مرمتى و حفاظت علمى در معرض خطر فرسودگى شديد قرار مى گيرند و در صورت تاخير بيشتر اين عكس ها به جاى آنكه بتوانند اعتبار بالايى را براى جامعه علمى ايران به همراه بياورند، جايى براى هميشه در تاريخ مدفون خواهند شد. بازسازى هويت علمى كشور كارى شخصى نيست بلكه ضرورتى ملى براى ما و تنها هديه اى است كه مى توانيم به نسل هاى بعدى تقديم كنيم.

فرناز خطيبى- پوريا ناظمى

نقل از شرق

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40