آيا جهان ما امن است؟

نگاهى به آمار استفاده از سلاح هاى هسته اى در جهان

محموله غيرقانونى

دنيس سلاگتر مسئول آزمايشگاه ملى لارنس ليورمور در كاليفرنيا مى گويد: «راحت ترين راه براى وارد كردن سلاح هسته اى به آمريكا به وسيله تروريست ها، قراردادن آن در محموله هاى بار است.» ۹۰ درصد از محموله هاى بار در دنيا در كانتينرهاى باربرى مهر و موم شده حمل مى شوند. بيشتر ۹ ميليون كانتينرى كه سالانه وارد آمريكا مى شوند از داخل ردياب هاى تابشى عبور مى كنند كه به اين وسيله مى توان پلوتونيوم را شناسايى كرد. اما با اين روش نمى توان اورانيوم غنى شده را شناسايى كرد. زيرا اورانيوم برخلاف پلوتونيوم اشعه گاماى بسيار كمترى توليد مى كند و با قرار دادن آن در پارچه و جعبه فلزى مى توان از تابش اشعه آن جلوگيرى كرد. اشعه X مى تواند اورانيوم پنهان شده را شناسايى كند اما تنها ۶ درصد از محموله ها توسط اشعه X اسكن مى شوند. بنابراين محققان براى شناسايى اورانيوم به دنبال راه هاى ديگرى هستند. دنيس سلاگتر يك روش رديابى پيشنهاد كرده است. روش به اين صورت است كه هنگام تخليه بار يك اسكنر نوترون ها را از روى محموله هاى بار عبور مى دهد. نوترون باعث مى شود اورانيوم دچار شكافت هسته اى شده و اشعه گاماى بيشترى توليد كند. تعداد نوترون ها بسيار كمتر از آن است كه در ساخت بمب در رآكتور استفاده مى شود. بنابراين عكس العمل اورانيوم چندان قوى نيست كه خطرساز باشد و به اين وسيله مى توان اورانيوم را شناسايى كرد. اما نوترون ها بر اتم هاى اكسيژن تاثير مى گذارند و حتى اگر ماده راديواكتيو وجود نداشته باشد اتم هاى اكسيژن سيگنال توليد مى كنند. دنيس سلاگتر اميدوار است با كاهش تعداد نوترون ها اين مشكل را حل كند.

«مرگ آفرين هستم و نابودگر جهانيان». «رابرت اوپنهايمر» در حالى كه انفجار اولين بمب را در بيابان هاى نيومكزيكو در تاريخ ۶ جولاى 1945 تماشا مى كرد اين كلمات را از كتاب مقدس هندو بيان كرد. اين نخستين بمب كه براى هميشه دنيا را تغيير داد به وسيله وى ساخته شد و Trinity نام گرفت.اكنون بعد از گذشت ۶۰ سال براى رسيدن به آنچه از «رابرت اوپنهايمر» به جاى مانده در نزاع هستيم. بسيارى از كشورها هزاران تن پلوتونيوم و اورانيوم غنى شده براى مقاصد نظامى و غيرنظامى توليد مى كنند. از جمله جنگ افزارهاى موجود در دنيا، 27 هزار بمب اتمى است. بيشتر اين بمب ها بسيار قوى تر از بمب هايى هستند كه آمريكا يك هفته بعد از آزمايش ترينيتى بر هيروشيما و ناكازاكى انداخت. در حالى كه امروزه ۹ كشور داراى سلاح هاى اتمى هستند، ۱۲ كشور ديگر نيز براى دستيابى به مواد و فناورى هسته اى براى تبديل آن به سلاح هاى هسته اى تلاش مى كنند. اوايل ماه جولاى، 89 كشور توافق كردند براى جلوگيرى از گم شدن مواد شكافت پذير، توجه دقيق ترى به چگونگى انتقال اين مواد داشته باشند و در نشستى كه كشورهاى گروه ۸ در اسكاتلند برگزار كردند مجدداً پيمان بستند كه در طول 10 سال آينده 20 ميليارد دلار براى كمك به روسيه در مورد رسيدگى به مواد شكافت پذير و از بين بردن زيردريايى هاى هسته اى اين كشور اختصاص دهند. اما تمام اين تلاش ها براى توقف افزايش توليد سلاح هاى اتمى كافى نيست. مثلاً كره شمالى در حال آزمايش بمب اتم است.

در اين ميان، كشورهايى كه داراى سلاح هاى اتمى و فناورى ساخت آن هستند و حتى بعضى از آنها در پى ساخت سلاح هاى اتمى جديدترى نيز هستند، كشورهاى ديگر را از دستيابى به فناورى هسته اى منع مى كنند. گفت وگوهاى ماه مه براى جلوگيرى از پيشرفت سلاح هاى هسته اى نيز به دليل همين موضع هاى رياكارانه به نتيجه نرسيد. كوفى عنان فناورى هسته اى را به ژانوس (اسطوره يونان و روم كه سرش دو چهره داشت) تشبيه مى كند. زيرا رآكتورهاى توليدكننده انرژى، پلوتونيوم هم توليد مى كنند كه مى توان از آن به عنوان سوخت استفاده كرد. با استفاده پلوتونيوم در رآكتورهاى سريع مى توان پلوتونيوم بيشتر از آنچه در سوخت نياز است به دست آورد كه امروزه در هند و ژاپن و روسيه اين روش به كار مى رود.

همچنين مى توان آن را با اورانيوم مخلوط كرد و سوخت Mixed- Oxid  به دست آورد كه امروزه در ۳۰ رآكتور در اروپا اين سوخت استفاده مى شود. ژاپن هم تصميم دارد تا سال 2010 در يك سوم از رآكتورهايش از اين سوخت استفاده كند. از پلوتونيوم مى توان در ساخت بمب هم استفاده كرد. همين وضعيت در مورد اورانيوم هم وجود دارد، مى توان با افزايش غلظت و چگالى اورانيوم غنى شده در سانتريفوژ آن را به اورانيوم 235 تبديل كرد. 

اين عمل راندمان رآكتورهاى اتمى را كه از اورانيوم به عنوان سوخت استفاده مى كنند بالا مى برد. با استفاده از اين فناورى مى توان سوخت غنى شده با درصد بالا توليد كرد كه از آن در تحقيقات، زيردريايى ها و ساخت سلاح اتمى استفاده مى شود. اين مسئله اولين بار در سال 1946 توسط گزارشى كه يك متخصص به معاون وزير آمريكا Dean Acheson ارائه داد، مطرح شد. وى در اين گزارش نوشت: «روند توسعه و گسترش فناورى هسته اى براى استفاده در فعاليت هاى نظامى و غيرنظامى به هم وابسته هستند و به طور كلى كشورهايى كه داراى فناورى هسته اى هستند مى توانند از آن براى مقاصد گوناگون استفاده كنند و هيچ گونه تضمين امنيتى در مقابل سلاح هاى اتمى در قوانين بين المللى نيست.» امروزه قوانين و معاهدات بين المللى تنها راه محافظت از گسترش سلاح هاى اتمى است. NPT (معاهده منع گسترش سلاح هاى هسته اى) در سال ۱۹۷۰ وضع شد. در اين معاهده كشورها از توليد سلاح هاى هسته اى منع مى شوند و از فناورى هسته اى فقط جهت مقاصد صلح آميز مى توانند استفاده كنند. پيمان NPT تا حدى كارساز بود. از دهه ۱۹۶۰ تاكنون ۲۰ كشور برنامه توليد سلاح هاى هسته اى را رد كردند كه آخرين كشور ليبى بود. آمريكا و روسيه تعدادى از سلاح هاى خود را از بين بردند و طى آن تعداد كلاهك هاى هسته اى سراسر جهان از سال 1986 به 38 هزار كلاهك كاهش يافت. در سال ۱۹۹۵ پروتكل الحاقى به آن اضافه شد و طى آن 173 كشور توافق كردند به طور داوطلبانه توليد سلاح هاى هسته اى را منع كنند در صورتى كه آمريكا، انگليس، فرانسه، چين و روسيه سلاح هاى اتمى خود را از بين ببرند.

اما جاى تاسف است كه اين معاهده نتوانست مانع گسترش سلاح هاى هسته اى در بعضى كشورها شود. در سال 1986 «مردخاى وانونو» تكنسين تاسيسات هسته اى اسرائيل دنيا را با اين خبر كه اسرائيل داراى 200 كلاهك هسته اى است متحير كرد. برنامه سرى گسترش سلاح هاى هسته اى اسرائيل موجب تشويش در منطقه خاورميانه شد. سپس در سال ۱۹۹۸ هند ۵ بمب اتمى و پاكستان ۶ بمب اتمى آزمايش كردند. عراق و ليبى نيز براى دستيابى به فناورى سلاح هاى هسته اى تلاش مى كنند. برخى ديگر از كشورها همچون ليبى، كره شمالى و... برنامه غنى سازى و ديگر اطلاعات دانش هسته اى را به وسيله گروهى غيرقانونى به سرپرستى عبدالقديرخان پدر علم و فناورى هسته اى پاكستان به دست آوردند كه اين شبكه درسال 2003 شناسايى شد. علاوه بر اين كره شمالى استخراج پلوتونيوم از رآكتور و بازسازى تاسيسات در يونگ بيان واقع در 100 كيلومترى شمال پيونگ يانگ را آغاز كرده است و تصديق كرده اين مركز حاوى سلاح هاى اتمى است. هند، پاكستان و اسرائيل از امضاى NPT خوددارى كردند و كره شمالى به علت داشتن سلاح اتمى در سال 2003 رسماً از اين معاهده خارج شد. نمى توان اطمينان داشت كه ۵ كشور مجهز به سلاح هاى اتمى يعنى آمريكا، انگليس، فرانسه، روسيه و چين به تعهدات خود مبنى بر انهدام سلاح هاى اتمى پايبند باشند و اين مسئله NPT را دچار مشكلات بيشترى كرده است. اين ۵ كشور داراى ذخاير عظيم بمب هاى اتمى هستند، شواهد نشان مى دهد آمريكا و انگليس در حال توليد سلاح هاى اتمى جديدترى نيز هستند. در اوايل جولاى نمايندگان مجلس سناى آمريكا براى بررسى و ارزشيابى انبار و ذخاير هسته اى

آمريكا ۴ ميليون دلار در اختيار دولت بوش گذاشتند. انگليس هم در حال ساخت كلاهك هاى هسته اى جديد است و همين امر موجب شد كنفرانس NPT كه در نيويورك برگزار شد به نتيجه نرسد. كوفى عنان در اين كنفرانس كه نمايندگان 153 كشور حضور داشتند گفت: «دنيا از خطرات آزمايش هاى هسته اى آگاه شده است.» بسيارى معتقدند كه تقابل ايران و آمريكا در اين كنفرانس موجب به بن بست رسيدن مذاكرات كنترل غنى سازى اورانيوم و پلوتونيوم بوده است.

انهدام زيردريايى هاى روسى

در نشستى كه كشورهاى گروه ۸ در سال ۲۰۰۲ در «كاناناسكيس» كانادا برگزار كردند ۲۰ ميليارد دلار براى انهدام صد زيردريايى اتمى روسى اختصاص دادند. در نشست اخير اين گروه كه در اسكاتلند برگزار شد پيمان خود را تجديد كردند. اكنون وزير انرژى اتمى روسيه از «ديويد ولز» و «كلين كريمپ» براى انهدام دو زيردريايى هسته اى 12 هزار تنى كه در كنار لنگرگاه «سور ونسيك» در شمال غربى سواحل اقيانوس منجمد شمالى قرار دارند كمك خواسته است. «ولز» و «كريمپ» مديران اين پروژه منظره اين دو زيردريايى عظيم را ترسناك توصيف مى كنند. هركدام از اين زيردريايى ها دو برابر يك جمبوجت طول و ۳ برابر آن پهنا دارند.ابتدا پسماند سوخته هسته اى مصرف شده را از زيردريايى خارج كردند و به وسيله قطار به مركز بازيافت در «چلييا بنيسك» بردند. رآكتورها و محفظه هاى شناور دوطرف زيردريايى ها را از آنها جدا كردند، ديگر زباله هاى راديواكتيوى مثل لوله، فيلتر و لوازم ديگر را در رآكتورها قرار داده و آنها را در محفظه هاى سه لايه اى مهر و موم كردند. قايق هاى يدك كش اين محفظه ها را به Sayda Bay (محلى كه نيروى دريايى روسيه ضايعات شناور را نگهدارى مى كند) حمل كردند. در حال حاضر 60 محفظه سه لايه اى در آنجا وجود دارد و سال آينده آلمان براى جلوگيرى از آلودگى آب دريا اين محفظه ها را به خشكى خواهد برد. از اين محفظه ها بايد به شدت مراقبت كرد تا مواد راديواكتيو را به بمب تبديل نكنند.

البرادعى رئيس آژانس انرژى اتمى اين وضعيت را بسيار نگران كننده توصيف كرد. به نتيجه نرسيدن اين نشست خطر جدى براى امنيت جهانى محسوب مى شود و طولانى شدن اين وضعيت نگران كننده است. كشورهاى ديگر نيز به جمع دارندگان سلاح هاى هسته اى افزوده مى شوند، به ويژه اگر كره شمالى بمب اتم را آزمايش كند. «جان پايك» مسئول globalsecurity.org مى گويد: «با توجه به گسترش تكنولوژى هسته اى در كره شمالى مى توان پيش بينى كرد تا 10 سال آينده ژاپن، كره جنوبى، تايوان و عربستان نيز به جمع دارندگان تكنولوژى هسته اى خواهند پيوست. حتى اگر دولت ها اطمينان كامل از منع توليد سلاح هاى اتمى بدهند و سلاح هاى اتمى موجود را از بين ببرند مشكل حفاظت از مواد شكاف پذير و زباله هاى هسته اى باقى مى ماند.» ميزان پسماند اورانيوم غنى شده و پلوتونيوم طى سال هاى گذشته نگران كننده است.

۱۹۰۰ تن اورانيوم غنى شده در ۴۶ كشور وجود دارد. ۱۸۵۵ تن پلوتونيوم در سراسر جهان به ويژه در انگليس، فرانسه، روسيه و ژاپن ذخيره شده است. اين ميزان پلوتونيوم به تنهايى براى ساخت صدهزار بمب اتمى كافى است. 
البرادعى مى گويد: اگرچه احتمال استفاده از اين سلاح توسط تروريست ها كم است اما خطر آن اجتناب ناپذير و عواقب آن ويرانگر است. اوايل ماه جولاى متخصصان در «وين» گردهم آمدند تا مفادى به معاهده حفاظت از مواد هسته اى را كه از سال 1987 به اجرا درآمده، اضافه كنند تا به اين وسيله از حملات تروريستى جلوگيرى شود. ۸۹ كشور كه اين معاهده را امضا كردند به طور قانونى موظف هستند تا از تاسيسات و مواد هسته اى ذخيره شده، يا در حال استفاده و يا در حال حمل، به شدت محافظت كنند. معاهده قبلى فقط در مورد محافظت از مواد هسته اى هنگام حمل ونقل بين المللى بود. البرادعى تصديق كرد در عين حال كه از مواد هسته اى از نظر امنيتى بايد محافظت شود لازم است كه قوانين دسترسى به فناورى هسته اى هم سخت تر شوند و تمام تاسيسات غنى سازى و بازيافت زيرنظر آژانس باشند. اما از اين پيشنهادها چندان استقبال نشد، چون بسيارى از كشورها مايل نيستند تاسيسات شان تحت كنترل باشد و از گسترش تاسيسات خود صرف نظر نمى كنند. به رغم محكوم كردن تاسيسات پلوتونيوم كره شمالى در «يانگ بيان»، ژاپن در حال ساخت تاسيسات بزرگى در «ركاشومورا» است. انگليس و آلمان در حالى كه ايران را براى به تعليق درآوردن غنى سازى اورانيوم نطنز تحت فشار قرار داده اند توافق كردند با مشاركت يكديگر تجهيزات غنى سازى با ارزش ۲/۱ ميليارد دلار در نيومكزيكو تاسيس كنند. دستيابى به فناورى هسته اى به كشورهايى چون ژاپن، برزيل و آلمان امكان ساخت و گسترش سلاح هاى هسته اى را مى دهد و همين موجب مى شود كشورهايى كه اين فناورى را ندارند خود را بازنده محسوب كنند. عده اى از مفسران معتقدند نمى توان استفاده قدرت هسته اى را مقصر دانست و با حذف انرژى هسته اى از دنيا نمى توان مانع كشورهايى شد كه تمايل به گسترش سلاح هاى هسته اى دارند .بنياد صلح كارنگى در گزارشى كه در ماه مارس منتشر كرد، نوشت: «امروزه مسئله فناورى هسته اى در دنيا به نقطه بحرانى رسيده است. بايد ديد دنيا به سوى كدام روند پيش مى رود. آيا اين روند مثبت كه بيشتر كشورها برنامه گسترش سلاح هاى هسته اى را متوقف كنند چيره مى شود يا روند منفى كه ذخاير مواد شكافت پذير افزايش پيدا كند، كشورهاى داراى سلاح هاى هسته اى ناامنى ايجاد كنند و بى ميلى اين كشورها به امضاى NPT دنيا را تحت الشعاع قرار مى دهد.» وى در اين گزارش نتيجه مذاكرات بين 150 نماينده از 20كشور را مورد بحث قرار مى دهد و مى گويد: «تصميماتى كه طى سال هاى اخير اتخاذ شده مانند ممنوعيت توليد اورانيوم غنى شده با درصد بالا، توقف توليد پلوتونيوم و تبديل رآكتورهاى تحقيقاتى به استفاده اورانيوم غنى شده با درصد پائين به عنوان سوخت يا موجب كنترل سلاح هاى هسته اى مى شود و يا موج خطرناك گسترش سلاح هاى هسته اى دنيا را فرا مى گيرد. در محلى كه بمب Trinity در بيابان هاى نيومكزيكو منفجر شد، سكوت حاكم است. اما موج هاى تكان دهنده آن همچنان طنين انداز است.

عبدالقديرخان و فناورى هسته اى

عبدالقديرخان پدر علم و فناورى هسته اى پاكستان به دليل تشكيل گروهى كه مخفيانه دانش غنى سازى اورانيوم و سلاح هاى هسته اى را در اختيار كره شمالى و ليبى قرار داد 18 ماه تحت نظر بود. احسان مسعود در مورد ملاقاتى كه با عبدالقديرخان داشته است مى گويد: «اولين بار در سال 1995 او را در كنفرانسى در اسلام آباد ملاقات كردم و از وى درخواست مصاحبه كردم و به مدت ۳۰ دقيقه در لابى هتل صحبت كرديم. دونفر در نزديكى ما نشسته و به صحبت هاى ما گوش مى دادند. در اين مصاحبه عبدالقديرخان گفت: «منطقى و قابل قبول نيست كه فقط چند كشور غربى فناورى پيشرفته هسته اى را كه مى تواند سرنوشت بشر را رقم بزند در اختيار داشته باشند، به طورى كه دولت هاى ديگر با ترس و وحشت زير سلطه آنها قرار بگيرند. اين مسئله براى ما تحقيرآميز است و تنها راه مبارزه و مقاومت در مقابل فشارهاى تحميل شده توسط كشورهاى غربى اين است كه از بابت فناورى هايى كه ما را از دستيابى به آن منع كرده اند خودكفا شويم.» يكى از افرادى كه به صحبت هاى ما گوش مى كرد منيرخان رئيس كميسيون انرژى اتمى پاكستان PAEC

بود. او روز بعد مرا به اين كميسيون دعوت كرد تا با محققان اين سازمان ديدار كنم. نيروگاه هاى هسته اى و رآكتورهاى تحقيقاتى پاكستان زيرنظر اين كميسيون هستند. در مدت كوتاهى كه با عبدالقديرخان و منيرخان صحبت كردم متوجه شدم هركدام مورد انتقاد ديگرى است و با نظرات و عقايد يكديگر كاملاً مخالف هستند. زيرا منيرخان از خطرات فناورى هسته اى آگاه بود و به مسئله پايبندى پاكستان به تعهدات بين المللى خود، بسيار توجه مى كرد و به طور كلى كميسيون انرژى اتمى با ساخت سلاح هاى اتمى مخالف بود. از طرف ديگر عبدالقديرخان معتقد بود نه تنها بايد اين فناورى را به طور كامل به دست آورد بلكه مى توان آن را در اختيار كشورهاى ديگر به ويژه كشورهاى اسلامى قرار داد. عبدالقدير در دهه 1970 عضو كميسيون انرژى اتمى PAEC بود و تحت حمايت هاى سياسى نخست وزير وقت «ذوالفقار على بوتو» مستقل شد و در سال 1976 به وى در مورد ساخت سلاح هاى اتمى پاكستان اختيار تام دادند. اگر شبكه او توسط سازمان سيا آمريكا شناسايى نشده و تحت نظارت نبود وى همچنان فناورى هسته اى را در اختيار كشورهاى ديگر قرار داده و سلاح هاى هسته اى را گسترش مى داد.

منبع:

۶۰تYears oh, is the world any safer?
Rob Edward, New Scientist, 16تJulyت۲۰۰۵

راب ادوارد
ترجمه:مريم افضلى

نقل از شرق

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40