پیمان نفی یا منع گسترش هسته ای یا Nuclear Non-Proliferation  Treaty  که به اختصار NPT یا NNPT  گفته می شود، پیمانی است که در اول جولای 1968 به امضا رسید تا دسترسی کشورها به سلاحهای هسته ای را محدود سازد، در حال حاضر اکثر کشورها و دولتهای بزرگ جهان در این پیمان عضویت دارند. 

 

این پیمان در اصل توسط ایرلند و فنلاند پیشنهاد شد و این دو کشور اولین کشورهایی بودند که آنرا امضا کردند. در سال 1995، اکثر کشورهای عضو این پیمان که عدد آنها به 170 رسیده بود، تصمیم بر این گرفتند تا این پیمان را با محدودیت و شرایط کمتر گسترش دهند. این پیمان از سه رکن و پایه اصلی تشکیل شده است. 

 

رکن اول: منع تکثیر

پنج کشور اجازه دارند تا تحت این پیمان سلاح هسته ای داشته باشند : فرانسه، چین، روسیه، بریتانیای کبیر و ایالات متحده آمریکا. اینها کشورهایی بودند که در زمان عقد این پیمان به سلاح هسته ای دست یافته بودند. این پنج دولت همچنین جزو اعضای ثابت شورای امنیت سازمان ملل متحد هم هستند. 

 

دولتهای مجاز داشتن سلاح هسته ای (Nuclear Weapons States)  با توجه به این رکن، موافق ارائه سلاحهایشان به کشورهای دیگر نیستند و کشورهای غیر مجاز نیز نباید به این سلاحها دسترسی پیدا کنند. 

هرچند به طور کاملآ شفاف در پیمان آورده است اما این رکن همچنین مشخص می کند که کشورهای مجاز یا NWS  اجازه استفاده این سلاح ها را در برابر کشورهای دیگر ندارند، مگر اینکه کشوری که به آنها حمله کرده است از سلاح هسته ای استفاده کرده باشد. 
 

رکن دوم: خلع سلاح

در بند شش و سرآغاز این پیمان نوشته شده است که انبارهای نظامی - هسته ای و سلاحهای کشورهای NWS  مورد بازرسی قرار می گیرند تا مبادا آنها تکثیر غیر مجاز داشته باشند. همچنین کشورهای غیر مجاز نیز مورد بازرسی قرار می گیرند تا بطور مخفیانه به تولید سلاح هسته ای اقدام نکنند. 

 

رکن سوم: حق دسترسی و استفاده از تکنولوژی صلح آمیز هسته ای

رکن سوم این پیمان این حق را به کشورهای غیر مجاز می دهد تا به تکنولوژی صلح آمیز هسته ای که کسب انرژی و تولید سوخت است، تحت نظارت و شرایط NPT ، دسترسی پیدا کنند، این رکن هیچ کشوری را مستثنا نمی کند. 
رکن سوم پیمان منع سلاحهای هسته ای به تمامی کشورهایی که این پیمان را امضا کرده اند و موردی از خطا و زیر پا گذاردن اصول آن در پرونده آنها وجود نداشته باشد و به بیان دیگر فقط هدف آنها استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای باشد، حق غنی سازی برای تولید سوخت هسته را نیز می دهد. 

 

تاریخچه NPT

 در سال 1968 توسط ایرلند پیشنهاد شد و برای امضا دولتهای دیگر ارائه شد و فنلاند اولین کشوری بود که آنرا امضا کرده به عضویت آن درآمد. پس آن در سال 1992 تمام پنج کشوری که دارای سلاح هسته ای بودند آنرا امضا کردند. 

در سال 1995 در مفاد این پیمان بازنگری و تجدید نظر شد، بعد از آن بسیاری از کشورهای عضو این پیمان، برنامه های هسته ای خود را تغییر دادند و برخی از کشورها که در حال ساخت یا تحقیق برای دسترسی به سلاح هسته ای بودند از دسترسی به سلاح هسته ای صرفه نظر کردند. 

 

 

مشارکت هسته ای ایالات متحده و NATO

در حالی که مفاد این پیمان مورد بازنگری و وضع بود، پیمانی سری بین NATO  و ایالات متحده امضا شد که امکان آن باشد تا سلاحهای هسته ای ساخته شده توسط آمریکا در اختیار کشورهای عضو NATO  نیز قرار گیرد. 

این پیمان در واقع یک اقدام غیرقانونی بود چرا که در بند 1 و 2 پیمان NPT  چنین اقدامهایی منع شده است. بدنبال این ماجرا برخی از کشورها از جمله روسیه با افشاگری و مداخله قانونی مانع از وضع این قرار داد شدند. 

اما با این وجود از سال 2005 به بعد آمریکا با استفاده از این قرار داد، 180 بمب هسته ای مدل B61  را به برخی از کشورهای عضو NATO  (مثل بلژیک، آلمان، ایتالیا، هلند و ترکیه) ارائه کرد، هرچند با مخالفت شدید کشورهای دیگر مواجه شد. 
 

هند، پاکستان و اسراییل

سه کشور هند، پاکستان و اسراییل از امضای NPT صرفه نظر کردند. هند و پاکستان رسما تایید کردند که دارای سلاح هستند، اسراییل نیز گرچه تایید نکرد اما تا کنون آزمایشهای متعددی را انجام داده است و به احتمال زیاد دارای بمب های هسته ای است، این سه کشور پیمان NPT  را منصفانه نمی دانند. 
 

کره شمالی

عضویت کره شمالی در NPT  مورد تایید قرار گرفته بود اما این کشور در سال 2003 به دلیل سیاست های یکطرفه آمریکا و غرب از این پیمان کنار کشید. این کناره گیری به سبب آن بود که ایالات متحده ادعا می کرد کره شمالی اقدام به غنی سازی سری اورانیوم کرده، پس از آن در سال 2005، کره شمالی رسما اعلام کرد که به سلاح هسته ای دست یافته است. 

چند ماه پس از این ماجرا یعنی در 19 سپتامبر همان سال، دولت کره شمالی اظهار داشت که مایل به از بین بردن سلاح ها و تسلیحات غیر صلح آمیز هسته ای خود است و می خواهد مجددآ به NPT  بازگردد. کره شمالی همچنین اعلام کرد که برای اینکار حاضر است تا تمام تاسیسات خود را برای بازرسی در اختیار ماموران آژانس بین المللی انرژی اتمی (International Atomic Energy Agency)  قرار دهد. 
 

ایران

جمهوری اسلامی ایران NPT  را در سال 2004 امضا کرد. ورود به NPT  از زمانی آغاز شد که ایالات متحده ادعا کرد که جمهوری اسلامی ایران در حال ساخت سلاحهای اتمی است. پس از ورود ایران به NPT ، ماموران آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA)  شروع به بازرسی تاسیسات هسته ای ایران کردند. 

با وجود آنکه جمهوری اسلامی ایران همواره اعلام کرده است که فعالیتهایش صرفا جنبه صلح آمیز دارد، فشار دولت آمریکا بر آژانس و سایر کشورها همواره محدودیت هایی را در عرصه دسترسی و استفاده از این تکنولوژی برای ایران داشته است. 

 

ترک پیمان

بند 10 این پیمان مشخص می کند که کشور امضا کننده می تواند به هنگام بروز شرایط غیرعادی و به خطر افتادن مصالح ملی کشور از پیمان کناره گیری کند. برای اینکار لازم است از سه ماه قبل با ارائه دلایل قانع کننده مدیریت IAEA  رسمآ توجیه شوندز