سال آینده میلادی، یکی از پدیده های افسانه ای دنیای هواپیمایی، پس از سی و چند سال زندگی پرماجرا و پر سرو صدا، به بازنشستگی می رود. شاید نام هیچ هواپیمای نظامی به اندازه جنگنده اف – 14 تامکت برای ایرانیان آشنا نبوده باشد.

اف – 14 از نخستین مراحل ورود به خدمت، ابتدا در نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا و سپس در نیروی هوایی حکومت پیشین ایران، همواره بحث انگیز و جنجال آفرین بود. زمانی که در گرماگرم جنگ سرد، در سال 1976، یک فروند از آن در دریای شمال سقوط کرد،  اتحاد شوروی از یک سو تمامی توان خود را به کار گرفت تا لاشه ی اف –14 را بیابد و به اسرار مگوی این پیشرفته ترین شکاری جهان پی ببرد، و از سوی دیگر آمریکا و متحدانش به هر دری زدند تا هواپیمای سرنگون شده را زودتر از رقیب از میان آبهای سرد و عمیق بیرون بکشند و نگذارند راز این هواپیمای اسرار آمیز برای دشمن آن زمان بر ملا شود.

فروش اف – 14 به ایران هم همواره موضوع مباحثات فراوان بود. اما در درون نهادهای نظامی آمریکا نیز، اف – 14 سالها از لحاظ بهای گزاف خرید و نگهداری، پیچیدگی، کارایی رزمی و ملاحظات امنیتی، خبر ساز بود. آنچه در آن تردید نمی توان داشت اما آن است که تامکت در عصر خود همتا و رقیبی نداشت.

اف – 14 از نخستین مراحل ورود به خدمت، ابتدا در نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا

 و سپس در نیروی هوایی حکومت پیشین ایران، همواره بحث انگیز و جنجال آفرین بود

آغاز کار

در دهه 1960 میلادی، نیروی دریایی آمریکا در صدد به خدمت گرفتن جنگنده جدیدی بود که بتواند ناوگان های رزمی آن کشور را در برابر حملات هواپیماهای دشمن محافظت کند. این نیاز بخصوص در پی ناکامی دو طرح پیشنهادی، بیشتر حس می شد: نخست، طرح شرکت داگلاس موسوم به میسیلیر که تنها یک سکوی پرتاب موشک های هوا به هوا شمرده می شد، و دوم، طرح شرکت جنرال داینامیکز که مدل تغییر یافته ای از جنگنده ی اف – 111 نیروی هوایی بود.

وزارت نیروی دریایی آمریکا هیچیک از این دو طرح را نپسندید. در دهه 1960 میلادی، اعلامیه شرح نیاز نیروی دریایی آمریکا منتشر شد، مبنی بر به کار گرفتن جنگنده ای که قادر به کسب و تضمین برتری هوایی در طول دهه 1980 باشد. شرکت  گرومن که پیشتر هم هواپیماهای موفقی برای نیروی دریایی ساخته بود، طرحی را ارائه کرد که در نهایت به اف – 14 بدل شد.

توانایی جستجو و درگیری چندگانه هدف، قابلیت ردگیری حین جستجو و گزینش

 اولویت هدف با کامپیوتر، در زمان خود از ای دبلیو جی – 9  تها سیستم جنگ افزار هوابرد جهان را پدید آورد

در اعلامیه شرح نیاز نیروی دریایی، نوعی سیستم جنگ افزار هوابرد در نظر گرفته شده بود که نه تنها قابلیت رهگیری و انهدام هواپیماهای شکاری آن زمان بلوک شرق، از قبیل میگ 23 و 25 ، و سوخوی 17 و 19 را داشته باشد، بلکه بتواند از پس موشک های دوربرد هوا به هوا، موشک های دریا به دریا  و زیرسطح به سطح روسی همچون استایکس و شدوک، بمب افکن های دوربرد حامل موشک های هوا به سطح فراصوت، و نیز خود آن موشک ها برآید. هواپیمای مورد نظر همچنین باید در نبرد نزدیک هوایی نیز کارآمد می بود. 

سرنوشت نبرد هوایی هرچند ممکن است با تک شلیک یک موشک – در پی قفل شدن رادار بر روی هدف و مانوری برای ورود به حوزه  تیررس موشک – تعیین شود، اما این حالت تنها در صورت بهره گیری از امتیاز غافلگیری است که رخ می دهد. در حالتی که هواپیماهای متخاصم از وجود یکدیگر آگاه باشند و هیچیک هم راه فرار در پیش نگیرند، موقعیت به یک نبرد تعاقبی، یا جنگ و گریز، بدل می شود. در تعیین نتیجه چنین نبردی به فرض برابر بودن جنگ افزارهای دو طرف، اهمیت نخست را توانایی مانور دارد.

بالهای با زاویه ی متغیر

نیاز به هواپیمایی که در سرعت های زیاد و کم، و نیز در ارتفاع های بالا و پایین به طور یکسان کارآیی داشته باشد، نهایتاً به بهره گیری از بالهایی با زاویه  تغییرپذیر منجر شد.

آزمایش بر روی بالهای متغیر از پیش از جنگ اول جهانی آغاز شده بود. در جنگ دوم، آلمان و بریتانیا نیز آزمایشهایی در این زمینه انجام دادند. در سال 1951 این اندیشه با ساخت هواپیمای بل اکس – 5 به واقعیت درآمد. یک سال بعد، شرکت مهندسی گرومن، هواپیمای اکس – اف – 10 – اف را که دومین هواپیمای آزمایشی آمریکا با بالهای متغیر بود به پرواز درآورد.

آزمایش بر روی بالهای متغیر از پیش از جنگ اول جهانی آغاز شده بود. در جنگ دوم، آلمان و بریتانیا نیز آزمایشهایی در این زمینه انجام دادند. در سال 1951 این اندیشه با ساخت هواپیمای بل اکس – 5 به واقعیت درآمد. یک سال بعد، شرکت مهندسی گرومن، هواپیمای اکس – اف – 10 – اف را که دومین هواپیمای آزمایشی آمریکا با بالهای متغیر بود به پرواز درآورد.

 به نوشته سرگرد فرهاد نصیرخانی در سایت ‎IIAF  ، عراق از سال 1970 گرم مذاکره با فرانسه بود تا هواپیمای میراژ اف – 1 را به کار گیرد، و این نیز عامل دیگری در گزینش اف – 14 از سوی ایران بود.

اما مشکلات اساسی و بخصوص تعادل حین پرواز حل نشده مانده بود. کلید موفقیت بال متغیر در سال 1959 به دست مهندسان مرکز تحقیقات لنگلی وابسته به ناسا پیدا شد. آنها هواپیمایی طرح کردند که در آن، هر بال بر محوری جداگانه گردش می کرد، حال آنکه در طرح های پیشین، یک مفصل مشترک وجود داشت. با این دستاورد، مرکز آئرودینامیکی هواپیما به هنگام تغییر زاویه  بالها تقریبا ثابت می ماند.

تفاوت چشمگیر میان حداکثر و حداقل سرعت پرواز اف – 14 (2.34 برابر سرعت صوت تا 180 کیلومتر بر ساعت) نشان دهنده  مقدورات پروازی گسترده این هواپیما بود که تنها به یمن بالهای متغیر امکان پذیر می شد.

برای برخاستن از باند و امکان به حداقل رساندن مسافت دورخیز، بالهای اف – 14 در حالت کاملا باز قرار می گیرند. با افزایش سرعت هواپیما، نیروی بالا برنده (برا) که از بالهای باز پدید آمده، بتدریج بدل به نیروی مقاوم (پسا) می شود. برای دستیابی به توازن بهینه میان برا و پسا، کامپیوترهای اف – 14 بال ها را به عقب متمایل می کنند، تا آنکه در نهایت عقب رفتگی، بال به شکل دلتا در می آید تا به هواپیما قدرت اوجگیری و گشت زنی با سرعتهای بسیار بالا را بدهد. در نتیجه، اف – 14 قادر است زیر فشاری حدود 7 برابر شتاب جاذبه (جی) به مانور بپردازد. اما بال متغیر، تنها یکی از نوآوریهای بیسابقه ای بود که اف – 14 را به یک شکاری منحصر به فرد تبدیل می کرد. ویژگی اسرارآمیز و بی همتای دیگر آن، سیستم کنترل آتش ای دبلیو جی – 9 بود. همین دستگاه و موشکهای فینیکس همبسته با آن بود که شوروی و آمریکا را در اعماق آبهای دریای شمال به جستجوی لاشه ی اف – 14 واداشته بود.

قدرت آتش مرموز

توانایی جستجو و درگیری چندگانه هدف، قابلیت ردگیری حین جستجو و گزینش اولویت هدف با کامپیوتر، در زمان خود از ای دبلیو جی – 9  تها سیستم جنگ افزار هوابرد جهان را پدید آورد که می توانست در آن واحد با بیش از یک تهدید روبرو شود. این سیستم می تواند 24 هدف را همزمان جستجو و ردگیری کند و شش هدف را در جهت های مختلف و در فاصله بیش از 160 کیلومتر به طور همزمان مورد حمله قرار دهد. موشک هوابه هوای ای آی ام – 54 ای  یا فینیکس  که به وسیله  سیستم کنترل آتش ای دبلیو جی – 9 هدایت می شود، دارای کنترل راداری فعال است، یعنی پس از شلیک، نیازی نیست که رادار هواپیما به پرتوافشانی بر هدف ادامه دهد، بلکه رادار تعبیه شده در خود موشک، آن را به سوی هدف می راند. این موشک بیش از پنج برابر صوت سرعت می گیرد و بردی حدود دویست کیلومتر دارد.

کافی است یک بار رادار سیستم ای دبلیو جی – 9 که در پوز اف – 14 جاسازی شده، هدفی را کشف کند و روی آن قفل شود، تا همواره در تیررس سیستم کنترل آتش بماند. آنگاه خلبان دوم اف – 14 می تواند هدف را با توجه به مشخصات آن، به وسیله  سلاح مناسب، منهدم کند.

ای دبلیو جی – 9 افزوده بر شلیک موشک های دورپرواز فینیکس، می تواند موشک های هوا به هوای نیمه فعال اسپرو، و موشکهای فروسرخ سایدوایندر را نیز پرتاب کند. اف – 14 از یک قبضه تیربار 20 میلیمتری ولکان هم برخوردار است که در بخش زیرین سمت چپ پوز هواپیما جای گرفته و در نبردهای نزدیک هوایی به کار می رود. این تیربار را نیز سیستم ای دبلیو جی – 9 کنترل می کند.

تامکت در نیروی هوایی ایران

اف – 14 ای از سال 1974 بر عرشه  ناوهواپیمابر انترپرایز، وارد خدمت عملیاتی شد. نیروی دریایی آمریکا بر روی هم 478 فروند از این شکاری را به کارگرفت که جایگزین اف – 4 فانتوم و اف – 8 کروسیدر شدند.

اما جز آمریکا، تنها کشوری که اف – 14  را به کار گرفت ایران بود. پادشاه پیشین ایران در سال 1974 چهل فروند از این جنگنده را سفارش داد و یک سال پس از آن، چهل فروند دیگر نیز به سفارش خود افزود. در آن زمان انتقادهای فراوانی از خرید این هواپیمای بسیار پیچیده و گران قیمت برای کشوری مانند ایران ابراز شد، اما شاه ایران مصمم بود که در برابر هواپیماهای تجسسی «میگ – 25 فاکس بت» شوروی  برگ برنده ای داشته باشد.

هواپیماهای میگ – 25 در آن زمان آزادانه بر فراز خاک ایران پرواز می کردند و نیروی هوایی ایران، ابزاری برای رهگیری آنها در اختیار نداشت. خلبانان ایرانی تقریبا همه جنگنده های موجود جهان را آزموده بودند. در نهایت، از میان دو جنگنده ی اف – 14 و اف – 15، ایران اولی را برگزید. به نوشته سرگرد فرهاد نصیرخانی در سایت IIAF ، عراق از سال 1970 گرم مذاکره با فرانسه بود تا هواپیمای میراژ اف – 1 را به کار گیرد، و این نیز عامل دیگری در گزینش اف – 14 از سوی ایران بود.

گفته می شود که 79 فروند از اف – 14ها نهایتاً به ایران تحویل داده شد. بر خلاف اف – 14های نیروی دریایی آمریکا که رنگ خاکستری روشن دارند، تامکت های نیروی هوایی ایران استتار بیابانی با سایه های مختلفی از رنگهای خاکی، نخودی و قهوه ای داشتند. در اف – 14 های تحویلی به ایران برخی از دستگاههای حساس الکترونیک حذف شده بود. مقر اصلی اف – 14 های ایران، پایگاه هوایی خاتمی اصفهان بود و یک اسکادران هم در پایگاه شکاری تاکتیکی شیراز مستقر شد.

از 714 موشک فینیکس سفارش شده نیز، ایران 284 موشک را دریافت کرد. این موشکها نوع ساده تری از نمونه ی به کارگرفته شده در نیروی دریایی آمریکا بودند.

در پی انقلاب 1357 در ایران و سپس قطع رابطه آمریکا و ایران و نهایتاً تحریم نظامی آمریکا، مشکل تامین قطعات یدکی برای اف – 14 های نیروی هوایی ایران جدی شد، چرا که بر خلاف جنگنده هایی مانند اف – 4 و اف – 5، کشوری جز آمریکا هواپیمای اف – 14 را در خدمت نداشت. به این ترتیب بیشتر شکاری های اف – 14 ایران بتدریج زمینگیر شدند، هرچند که گزارش شده است این جنگنده ها در جریان جنگ هشت ساله، شماری ازهواپیماهای عراق را سرنگون کردند.

بر اساس جديدترين گزارش از نشريه نظامی جينز دیفنس ريويو، نيروی هوايی ايران در حال حاضر تعداد 30 فروند از 45 تا 50 فروند اف – 14 قابل استفاده را برای رديابی دشمنان و اخطار اوليه به متجاوزين، همچنان مورد استفاده قرار می دهد.

مشخصات فنی

نوک به نوک بال (در حالت باز): 19.45 متر
نوک به نوک بال (در حالت جمع): 11.56 متر
طول: 19 متر
بلندی: 4.88 متر
حداکثر سرعت: ماخ 2.34 (2517 کیلومتر بر ساعت)
وزن خالی: 17830 کیلوگرم
حداکثر وزن: 33724 کیلوگرم
پیشرانه:دو موتور توربوفن «پرت اند ویتنی تی اف-30-پی- 414» با پس سوز
کشش: 14 هزار پوند بر هر موتور
کشش با پس سوز: 20900 پوند بر هر موتور

ایرج شروین