نويسنده: نيره دانشور

منبع: كنگره جنبش نرم افزاري ،بهار84
 

در نظريات جديد توسعه بر خلاف گذشته كه سرمايه هاي فيزيكي را موتور محركه توسعه اقتصادي مي دانستند ،درنظريات جديد اين سرمايه انساني   است كه محور اصلي توسعه را تشكيل داده و موجبات رشد و توسعه پايدار جوامع را فراهم مي سازد.  در واقع، منابع انساني متخصص و ماهر بزرگترين سرمايه اصلي هر جامعه محسوب مي شود. بر اساس تئوري سرمايه انساني،بايد به آموزش در همه سطوح آن به ويژه آموزش هاي دانشگاهي به عنوان يك سرمايه ملي نگريسته و آن را با ارزش ترين سرمايه ها كه در وجود انسانها ذخيره و به صورت دانش، تخصص و مهارت متبلور مي شود به حساب آورد. منتهي در اين نظريه بيش از آنكه كميت آموزش مطرح باشد ،كيفيت آن مطرح است.

در تلاش براي پيدا كردن مولفه ها و مختصات دانشگاه دنياي جديد و براي نيل به توسعه پايدار دانايي محور،مسئله كيفيت آموزش يكي از محور هايي است كه تقريبا در خصوص آن اتفاق نظر وجود دارد. ارتقاء كيفيت آموزش،از عمده ترين اهداف در تنظيم و تدوين سياست هاي آموزشي است و خوشبختانه در قسمت هاي مختلف لايحه برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران نيز  به ارتقا كيفيت آموزش اشاره شده و در فصل خاصي تحت عنوان «توسعه مبتني بر دانايي» در چندين مورد به اهميت كيفيت آموزش در فرايند توسعه تاكيد شده است.

 

بخش اول: بررسي مفاهيم

 

الف- کيفيت :

 كيفيت از جمله مفاهيمي است كه بيشتر در فعاليت هاي توليدي و صنعتي مطرح و مورد توجه مي باشد. مفهوم كيفيت فراگير  و مديريت كيفيت فراگير در سالهاي اخير در مطالعات مديريتي جايگاه خاصي يافته است.

در شروع بحث لازم است كه تعريفي از كيفيت ارائه گردد.

•در لغت نامه دهخدا كيفيت،صفت ، چگونگي، چوني، چگونگي و حالت و وضعيتي كه از چيزي حاصل شده باشدمعني شده است.

•در فرهنگ معين ،كيفيت مترادف چگونگي و چوني آورده شده است.

•در فرهنگ عميد،چگونگي ،چوني ،صفت و حالت چيزي دانسته شده است.

استاندارد صنعتي ژاپن كيفيت را مجموع مشخصه ها و يا عملكردهايي مي داند كه رو شن ميسازد توليد يا خدمت كاربرد معين خود را دارد يا نه .

سازمان جهاني استاندارد   كيفيت را مجموع ويژگي ها و خصوصيات يك فراورده يا طرقي كه نمايانگر توانايي آن در برآوردن خواسته هاي بيان شده باشد، مي داند

يونسكو كيفيت در آموزش عالي را «حالت ويژه» از نظام آموزش عالي ميداند كه نتيجه يك سلسله اقدامات و عمليات مشخصي است كه پاسخگوي نياز هاي اجتماعي در يك نقطه زماني خاص مي باشد.

در مجموعه “ پيشرفت هاي جهاني در تضمين كيفيت در آموزش عالي كيفيت را مطابقت داشتن وضعيت آموزش عالي با استاندارد هاي از پيش تعيين شده ميداند و يا كيفيت را مطابقت داشتن وضع موجود آموزش عالي با سياست ، اهداف و انتظارات از آموزش عالي تعريف مي كند.

از ديدگاه مديريت كيفيت فراگير، كيفيت از ديد عرضه كننده و تقاضا كننده هر دو مطرح است. عرضه كننده فرد يا بخشي است كه كالا يا خدمتي را تحويل مي دهدو تقاضا كننده فرد يا بخشي است كه كالا يا خدمت را تحويل مي گيرد. در اين مقوله كيفيت از متقاضي شروع مي شود و هر گونه توجه به كالا يا خدمت، بدون توجه به مشتري الزاما كيفيت را به دنبال ندارد. بنابراين بايد نظر مصرف كنندگان و متقاضيان را جويا و از نياز هاي آنان به خوبي آگاه شد و توليد يا خدمت را با توجه به آن نياز ها ارائه كرد.

طرفداران مديريت كيفيت فراگير معتقدند كه آنچه كيفيت كالا يا صنعتي را تضمين ميكند ميزان انطباق آن با نيازها و استانداردها و انتظارات مشتري است. اخيرا سازمان ها و شركت هاي توليدي پيشاهنگ،  تنها به رضايت مشتري بسنده نمي كنند، بلكه معتقدند بايد مشتري خود را خوشحال و شاد كنند.

نياز هاي مشتري بر حسب عوامل مختلف سنجيده مي شود. اين عوامل و يا به تعبير ديگر ابعاد كيفيت را مي‌توان در قيمت، دوام، قابليت اطمينان، تحويل به موقع كالا، خدمات پس از فروش، داشتن نشان استاندارد، شكل ظاهري، شهرت، ايمني و تاثير اجتماعي جستجو نمود.

بدين ترتيب ملاحظه مي شود كه كيفيت مفهومي چند بعدي است كه در آن قضاوت هاي ارزشي نقش عمده‌اي را به عهده دارد. به عنوان مثال كيفيت يك واحد آموزش عالي ممكن است از ديد اعضاء هيئت علمي امر كيفيت را در ارتباط با مدارك علمي همكارانشان كه از دانشگاه هاي معتبر و مهم دريافت كرده اند ارزيابي نمايند، دانشجويان ممكن است كيفيت دانشگاه را به باور و تصور عمومي از دانشگاه نسبت دهند و هيئت رييسه اگر در يك دانشگاه غربي باشد ،كيفيت را به افزايش مداوم درآمد و اگر در كشورما باشد، از تعداد متقاضيان ورود به آن دانشگاه و امكانات، ساختمان و موقعيت دانشگاه و اينكه چه تعداد از اعضاي هيئت علمي و فارغ التحصيلان آن داراي مشاغل مهم و بالاخص پست هاي سياسي هستند، بدانند و عده اي نيز ممكن است كيفيت را با نوع فعاليت ها، تحقيقات ، خدمات ،توليدات و انتشارات دانشگاه متناسب بدانند.

البته لازم به يادآوري است كه  در خصوص کيفيت آموزش عالي نيز نگرشهاي متفاوتي در منابع سازمان يافته مديريت آموزش عالي ملاحظه مي شود كه از آن ميان  مي‌توان به پنج نگرش عمده ذيل اشاره نمود:

1- نگرش كيفيت تعالي مدار       Transcendent Quality

2- نگرش كيفيت توليد مدار         Product – based Quality

3- نگرش كيفيت مصرف مدار      User – based Quality

4- نگرش كيفيت استاندارد مدار  Standard – based Quality

5- نگرش كيفيت ارزش مدار        Value – based Quality

ب -  توسعه

واژه توسعه ( (developmentاز ديدگاه هاي مختلف مورد  بحث و نقد فراوان قرار گرفته است.ريشه اصطلاح   Develop  از نظر لغوي به معني باز شدن و مخالف پوشاندن   envelop    مي باشد. کلمه envelop    که همان پاکت است به معني مستور داشتن، نگاه داشتن و يا پيچيدن چيزي در آن به کار مي رود به نحوي که مانع از پراکندگي محتواي آن گردد. توسعه معنايي کاملا مخالف پاکت( يا پوشاننده) را بيان مي کند. به اين صورت که امکان باز شدن و از حالت اوليه خود خارج شدن و به حالت پيچيده تري تبديل شدن را مي‌رساند. ريشه واژه توسعه به يک فرآيند اشاره دارد و نشان دهنده تغييرات و تحولاتي است که اغلب در فرآيند‌هاي ارگانيک مثل فرآيند تبديل تخم مرغ به مرغ و يا فرايند تبديل دانه گياه به بوته درخت مشاهده مي‌شود.

در به کار گيري اين واژه در اقتصاد، بر خلاف توسعه هاي ارگانيکي که انسان در آن نقشي نداشته و تابع قوانين طبيعي هستند انسان نقش اساسي را بر عهده دارد.

از جمله تعاريف توسعه اقتصادي که بيشتر مورد توافق است مي توان به تعريف مي ير  اشاره نمود:"      توسعه اقتصادي فرايندي است که طي آن درامد واقعي سرانه يک کشور در طول يک دوره طولاني افزايش يابد مشروط به اين که تعداد افراد زير خط فقر مطلق افزايش نيافته و توزيع درامد نابرابرتر نشده باشد".

 در فرايند توسعه آنچه بيشتر مورد نظر است آن است که چه تغييراتي در فقر اتفاق افتاده است؟ بيکاري چه تغييري کرده است؟ نا برابري تا چه حد بيشتر يا کمتر شده است؟" اگرسه مشکل فقر و نابرابري درطي يک دوره براي کشوري کاهش زياد داشته باشد بدون شک اين دوره براي کشور مورد نظر يک دوره توسعه بوده است ولي اگر يک يا دو مورد از اين مسائل اساسي بدتر شده و مخصوصا اگر هر سه مورد بد تر شده باشد بسيار عجيب خواهد بود که نتيجه را توسعه خواند حتي اگر درامد سرانه دو برابر شده باشد.

تودارو توسعه اقتصادي را جرياني چند بعدي مي داند که مستلزم تغييرات عمده در ساختار هاي اجتماعي، رفتار عامه مردم، نهاد هاي ملي به علاوه رشد اقتصادي شتابان، کاهش در نابرابري و محو فقر مطلق مي باشد

ج- توسعه پايدار:

تودارو توسعه پايدار را توسعه اي مي داند که با در نظر گرفتن فرايند ياد شده بتواند نياز هاي نسل حاضر را بدون لطمه زدن به تامين نياز هاي نسل آينده و يا به عبارت ديگر سازگار با منافع نسل هاي آتي براورده سازد.

د -تحقيق و توسعه

تحقيق و توسعه که اخيرا توجه زيادي را به خود جلب کرده است. فعاليت هاي مختلفي را  از مرحله تفکر، ابداع، اختراع، بهبود کمي و کيفي توليد و روش هاي آن، تا کاربرد هاي مختلف در جهت تامين نياز هاي انساني را در بر ميگيرد. بوس ورث0 ويلسون و يانگ  تحقيق و توسعه را شامل فعاليت هايي مي دانند که براي افزايش دانش علمي و فني و به کار گيري آنها در جهت ايجاد توليدات جديد ابزار نوين توليد و يا اصلاح توليد و يا روش‌هاي موجود صورت مي گيرد. گاهي تحقيق و توسعه را جرياني مي دانند که در آن فعاليت هاي پژوهشي براي رسيدن به هدف هاي توسعه اي، يعني نهايتا بهبود بخشيدن به کيفيت زندگي انسان ، برنامه ريزي0 سازمان‌دهي و اجرا مي گردد.

معمولا طبقه بندي کلي تحقيق و توسعه در سه مقوله زير انجام مي گيرد:

الف- تحقيق بنيادي ، شامل فعاليت هايي که هدف آن گسترش مرز هاي دانش بدون توجه به کاربرد هاي عملي خاص است. اين تحقيقات از آن رو که مستقيما منتهي به درآمد نمي گردند مورد توجه واحد هاي صنعتي و بخش خصوصي نمي باشند گر چه در ايجاد و توسعه علوم و صنايع نقش مهمي به عهده دارند.

ب- تحقيق کاربردي  که استفاده عملي خاص از تحقيق مورد نظر است. اين نوع تحقيقات بيشتر مورد توجه واحد هاي توليدي ، صنعتي و مراکز تحقيقاتي بخش خصوصي است. زيرا مستقيما به اختراع منجر مي گردد و مي‌تواند به ثبت برسد. يعني حق مالکيت صنعتي براي مخترع و حق استفاده انحصاري از روش جديد را براي دارنده خود ايجاد نموده و منجر به ايجاد درآمد مي گردد.

ج- توسعه آزمايشي  که استفاده از دانش علمي به منظور توليد مواد ،کالا ها و روش هاي کاملا يا تقريبا تازه است. اين مرحله شامل عملياتي است که پس از اختراع براي طراحي و توليد محصول جديد و يا روش تازه توليد ضرورت دارد.

ه - توسعه درون زا

توسعه درون زا توسعه اي است که از درون اقتصاد و بوسيله نظامي که فرايند توليد را هدايت مي کند تعيين مي شود.  توسعه درون زا توسعه اي خود مدار است اما بمعني باز گشت  به گذشته و يا عزلت و انزوا نيست  بلکه مفهوم آن تکيه بر خود و تعامل با دنياي خارج است.  در مدل هاي اقتصادي نئوکلاسيک ها ،تکنولوژي به عنوان يک عامل برون زا در فرايند توليد در نظر گرفته شده و اخيرا دسته اي از مدل هاي نئوکلاسيک هاي مطرح شده درون زا بودن تکنولوژي را به عنوان اساس کار خود آورده اند. نظريه رشد درون زا در صدد ادغام نظريه شومپتر در رابطه با ايجاد درون زاي دانش با مدل هاي رشد نئوکلاسيک است. رومر در 1990 مدلي را طراحي کرده که در آن يک بنگاه حد اکثر کننده سود با رفتار بهينه در کنار توليد کالا و خدمات نهايي و واسطه اي، دانش جديد نيز توليد ميکند. بنگاه، دانش جديد را در داخل يک مرکز تحقيق و توسعه که وابسته به خود بنگاه است با استفاده از تکنولوژي تحقيقاتي خاص ايجاد مي کند. البته اين بدان معني است که بايستي به توليد امروز ارجحيت داد و  در واقع رابطه جانشيني بين مصرف امروز و توليد دانش براي ايجاد مصرف فردا بر قرار نمود.

 

بخش دوم: توجه به كيفيت  دانشگاه در کشورهاي پيشرفته

 

بطور كلي ارزشيابي دانشگاه‌ها در كشورهاي غربي سابقه‌اي طولاني دارد .  اين ارزيابي‌ها عموماً از سه طريق انجام مي‌گيرد:

الف -  ارزيابي بوسيله خود دانشگاه

ب -  ارزيابي از طريق سازمانها و مراكز خصوصي كه در اين زمينه تخصص دارند.

ج -  ارزيابي بوسيله هيئت‌هاي اعزامي از طرف دولت يا انجمن‌ها و سازمانها محلي و يا ملي

به عبارت يگر دو نوع ارزيابي معمول است، ارزيابي بروني و ارزيابي دروني.

ارزيابي بروني معمولاً به منظور تائيد و تعيين درجه اعتبار يك واحد آموزش عالي انجام مي‌گيرد. اين نوع ارزيابي فرآيندي است كه از طريق آن يك واحد آموزش عالي از طريق ارزشيابي صلاحيت‌هاي تشكيل دهنده آن واحد، از جمله اعضاي هيئت علمي، تشكيلات و امكانات فيزيكي آموزشي، دانشجويان ورودي و خروجي آن، بوسيله نهادها و سازمانهاي معتبري كه براي اين منظور صلاحيت دارند مورد تائيد قرار مي‌گيرد.

در حالي كه در ارزيابي دروني عمل ارزيابي از طريق خود سازمان و با بررسي وضعيت دانشجويان پذيرفته شده، اعضاي هيئت علمي، برنامه درسي و از اين قبيل صورت گرفته و هدف، اعتبار بخشيدن به واحد نيست. بلكه عمدتاً رفع اشكالات و ارتقاء دادن سطح آموزشي واحد مورد نظر است.

در كانادا ارزيابي بروني دانشگاه، بطور كلي حتي برنامه‌ها و رشته‌هاي مختلف آن كه از طرف وزارتخانه مربوطه به عمل مي‌آيد، بطور كلي  اگر رشته‌اي حداقل استانداردهاي لازم را نداشت توصيه‌هايي در جهت تقويت و بهبود كيفيت يا ادغام با رشته‌هاي مشابه در دانشگاه‌هاي همجوار و تشكيل دوره‌هاي مشترك (Joint Program) مي‌دهند و در مواردي نيز كه امكان انجام رهنمودهاي ياد شده وجود ندارد برنامه را تعطيل نموده و اجازه گرفتن دانشجو و حتي فارغ‌التحصيل نمودن دانشجويان موجود را نمي‌دهند. اينگونه گزارش‌هاي ارزيابي معمولاً منتشر نمي‌شود و فرآيند ارزيابي نيز از طريق كميته‌اي به انتخاب وزارتخانه و سازمان مسئول و متشكل از تعدادي افراد خبره و صاحب نظر از متخصصان دانشگاه‌هاي معروف و متشخص انتخاب مي‌گردند.

علاوه بر اين نوع ارزيابي، نوع ديگري از ارزيابي نيز معمول است كه بوسيله سازمانهاي منطقه‌اي يا ملي و حتي مهندسان مشاور و شركتهاي خصوصي انجام گرفته و براي علاقه‌مندان انتشار مي‌يابد. يكي از اين ارزيابي‌ها كه از معروفيت نسبتاً زيادي برخوردار است گزارش گورمن (Gourman Report) است كه بطور مرتب و همه ساله رشته‌هاي تحصيلات تكميلي دوره‌هاي فوق ليسانس و دكتراي حرفه‌اي دانشگاه‌هاي امريكا و كانادا و حتي برخي از دانشگاه‌هاي بين‌المللي ديگر را منتشر مي‌نمايد، و آنها را در هفت گروه بسيار قوي، قوي، خوب، بهتر از رضايت‌بخش، رضايتبخش، نسبتاً رضايتبخش و غيرقابل قبول طبقه‌بندي مي‌نمايد.

کشور چين نيز در امر ارزيابي دانشگاهها پيشرفت زيادي نموده است. بويژه از سال 1999 همگام با تغيير و تحولات صورت گرفته  در نظام آموزش عالي چين ارزيابي دانشگاهها نيزاز اهميت بسزائي برخوردار و داراي ساز و کار مشخصي شده است. از سال 1999  مؤسسه اي با عنوان نت بيگ  که در زمينه هاي آموزشي و پژو هشي فعاليت مي کند ارزيابي و رتبه بندي د انشگاههاي چين را بر اساس ساز و کار مشخص در سه  مرحله زير انجام داده است:

الف – انتخاب شاخص هاي ارزيابي

ب- تعيين وزن شاخص هاي هر طبقه

ج- جمع آوري داده ها ، تجزيه و تحليل ، ارزيابي و رتبه بندي دانشگاهها

جدول شماره 1 شاخص هاي رتبه بندي دانشگاههاي چين در سال 2000 را ارائه مي نمايد.

جدول شماره 1 شاخص هاي رتبه بندي دانشگاههاي چين در سال 2000 

طبقات

شاخص ها                اعتبار دانشگاهي      وضعيت دانشگاهي   سوابق موفقيت ها و دستاوردهاي دانشگاهي           وضعيت دانشجويان    اعضاء هيئت علمي (منابع تدريس)     منابع پشتيباني

(منابع عملياتي)

               

شهرت دانشگاهي

 

                نرخ اعضاء        هيات علمي

-نسبت اعضاء هيئت علمي با درجه استادي

-تعداد رشته هاي تحصيلي اصلي

-تعداد آزمايشگاههاي اصلي

- تعداد دستاوردهاي علمي

-تعداد مقاله ها و دستاوردهاي آموزشي

-تعداد اعضاء هيئت علمي بخش تحقيق و توسعه

-ميانگين تعداد رساله هاي ارائه شده        

-نتايج آموزشي دانشجويا ن ورودي

-نسبت پژوهشهاي دانشجوئي

-نسبت فارغ التحصيلان شاغل

-نسبت ادامه تحصيل

-نسبت اعضاء هيئت علمي که به تدريس اشتغال دارند              

-سرانه دانشجوئي

-ميانگين درآمد اعضاء هيئت علمي بخش تحقيق و توسعه

- نسبت کتابهاي کتابخانه به اعضًاي هيئت علمي و دانشجويان

 

مأخذ: رحيمي و همکاران (1381)، ص 7

 

 نقل از باشگاه نت