علم  (science)  از واژه لاتين  «scientia» به معناى آگاهى و معرفت  (knowledge)  مشتق شده است. شناخت و معرفت، توصيف ها، فرضيه ها، مفاهيم، نظريه ها، اصول و دستور العمل هايى نزديك به قطعيت هستند كه يا درست و يا مفيدند. البته شناخت و معرفت محدود به اين موارد نمى شود و خود بحث مفصلى در فلسفه است. به طور كلى، دانش و معرفت، اعم از علم است و علم  (science)  در معناى اصطلاحى، تحصيل نظام مند دانش جديد درباره طبيعت است كه با روش هاى معين به دست مى آيد و هدف آن برقرار كردن رابطه ثابت بين پديدار ها (phenomens)  است.

برخى فيلسوفان بين واقعيت بالفعل چيز ها در جهان و درك انسان ها از آنها تفاوت قائل مى شوند.«كانت»، فيلسوف آلمانى، از دو واژه «فنومن» (phenomen)  يعنى آنچه كه از راه تجربه و حس قابل درك است و «نومن»  (noumen)  يعنى آنچه كه از راه تجربه قابل درك نيست براى اين منظور استفاده مى كند. كانت و پيروانش، معتقد بودند كه ذهن فقط مى تواند، ظواهر و پديده ها (فنومن) را بشناسد و از شناخت نومن ها، ناتوان است. البته از ديدگاه كانت، شناخت نومن ها از طر يق عقل ممكن نيست، اما از طريق اخلاق، امكان پذير است.برخى دانشمندان بر اين ادعايند كه فهميدن و تبيين دقيق جهان با استفاده از روش علمى، ممكن است و روش علمى يعنى مشاهده دقيق و آزمون نظريه ها توسط تجربه. البته آنها اين ادعا را ندارند كه هر چيزى را در معناى مطلق، اثبات مى كنند، بلكه تاكيد دارند كه براساس تجربيات و مشاهدات رايج، هر چيزى را مى توان با درجه خوبى از قطعيت، تبيين كرد. 

تا زمان عصر روشنگرى در اروپا، واژه علم به معناى هر دانش منتظم به كار مى رفت. علم معناى بسيار وسيعى داشت و گاهى معادل با «فلسفه» استفاده مى شد. در آن زمان بين «علم طبيعى» (Natural Science)  و «علم اخلاقى» (Moral Science) تفاوت قائل مى شدند. علم اخلاقى شامل آن چيزى مى شد كه امروزه به نام فلسفه مى شناسيم. علم در حال حاضر كاربردش محدود شده است و به معناى علم طبيعى يعنى آنچه كه از راه تجربه و مشاهده به دست مى آيد، به كار مى رود. علم طبيعى به «علم سخت» (hard science)  و علم سبك  (soft science)  تقسيم مى شود. فيزيك، شيمى، زيست شناسى، زمين شناسى، انواع علوم سخت هستند و انسان شناسى، تاريخ، روان شناسى و جامعه شناسى به عنوان علوم سبك خوانده مى شوند. موافقين اين تقسيم بندى، استدلال مى كنند كه علوم سبك از روش علمى يعنى آزمايش و تجربه (تجربه يعنى مجموع اعمال و مداخلاتى كه انسان در واقعيت مى كند)، استفاده نمى كنند بلكه از شواهد روايتى و تاريخى سود مى جويند و جمع آورى اطلاعات در آنها از دقت بالايى برخوردار نيست. 

استنتاج استقرايى از زمان «بيكن» تا امروز به عنوان نظريه روش علمى شناخته شده، اما قرن بيستم بيشتر نقد استقراگرايى بوده است تا پذيرش و بسط آن. همان گونه كه بيان شد، انديشه اصلى استقراگرايى بر اين مبناست كه علم از مشاهده آغاز مى شود و مشاهدات به تعميم ها و پيش بينى ها مى رسد. مثلاً با حرارت دادن فلزات گوناگون، اين نتيجه كلى، به دست مى آيد كه «هر فلزى در اثر حرارت منبسط مى شود». حال اگر يك مورد پيدا شود كه در اثر حرارت انبساط نيابد، گزاره فوق باطل مى شود. تفسير استقراگرايان از اين ابطال اين است كه استنتاجات علمى، هيچ گاه به يقين منتهى نمى شوند اما آنها بر اين باورند كه اينگونه استنتاجات مى توانند درجه بالايى از احتمال را به بار آورند. دو ناقد اصلى استقراگرايى «كارل پوپر» و «دوئم» (Duhem)  بوده اند.

پوپر مدعى است كه بدون پس زمينه نظرى، نمى شود مشاهده اى صورت داد. برخى ديگر از دانشمندان علاوه بر اينكه نظر پوپر را مى پذيرند، اما معتقدند برخى مشاهدات در علوم نظريه بارند. مثلاً، داستان كشف پنى سيلين توسط «فلمينگ» نشان مى دهد كه مشاهده، يقيناً پيش از فرضيه سازى صورت گرفته بود. فلمينگ به همراه همكارش «پرايس» تصميم گرفت درباره تغيير رنگ باكترى «استافيلوكوك» در اثر ماندن به مدت چند روز در حرارت اتاق، تحقيق تجربى كند. رنگ باكترى استافيلوكوك مى تواند نشانه اى از قدرت بيمارى زايى آن باشد پس تغيير رنگ آن براى فلمينگ، جالب توجه بود.آنها، استافيلوكوك ها را در ظروفى كشت دادند (ظروف مخصوص كشت ميكروب، ظروف پترى همراه با ماده ژلاتينى به نام آگار است) و آن گاه ظرف را در حرارت مناسب قرار دادند تا ميكروب ها تكثير يابند. پس از آنكه فلمينگ از تعطيلات بازگشت، ظروفى را كه بنا بر دلايلى از دور خارج شده بودند در تشت حاوى ماده ضدعفونى كننده، گذاشت. اين تشت براى آن بود كه باكترى ها، كشته شوند تا ظرف ها براى استفاده مجدد، آماده شوند. فلمينگ يكى از ظروف را به همكارش نشان داد، براساس خاطرات بعدى «پرايس»، فلمينگ مدتى به ظرف نگاه كرد و سپس گفت: «خنده دار است»، ظرف مذكور، همان ظرف پنى سيلين مشهور بود. ظروف كشت پنى سيلين به طور اتفاقى با قارچ «پنى سيليوم» آلوده شده بودند و در نتيجه، باكترى هاى استافيلوكوك از بين رفته بودند. فلمينگ، از مشاهده اين ظرف استنتاج كرد كه قارچ آلوده كننده، ماده اى توليد مى كند كه توانايى از بين بردن باكترى ها را دارد. 

فلمينگ فرضيه خود را مكرر آزمايش كرد تا آن را تقويت كند. اين مورد، نمونه اى است از موارد بى شمار كه نشان مى دهد مشاهده نظريه بار است. اما «پوپر» نخستين گام در فرآيند علمى را مشاهده نمى داند بلكه ابداع «فرضيه اى» (Hypothes) مى داند كه مى توان آن را به كمك مشاهده و تجربه هاى نقادانه به آزمون گذاشت. «پوپر» توضيحى در باب اينكه حد س هاى علمى چگونه شكل مى گيرند، نمى دهد و آن را موضوع تحقيق روانشناسى تجربى مى شمارد. شايد بتوان فرضيه را تبيين هاى احتمالى يا حدس هاى نظام مند براى پديده هاى مورد مطالعه ناميد. فرضيه ممكن است درست يا نادرست باشد. با تحقيقات بعدى درستى يا نادرستى فرضيه روشن مى شود.

البته پوپر ادعاى مهمى نيز مى كند، مبنى بر اينكه هدف كوشش هاى دانشمند اثبات فرضيه اوليه نيست بلكه «ابطال» (Falsification)  آن است، پوپر بر اين ادعاست يك فرضيه علمى بايد توانايى ابطال شدن را داشته باشد. او نظر خود را از «پيرس» (peirce) وام گرفته است، از ديدگاه «پوپر»، از لحاظ منطقى ممكن نيست درستى يك قانون كلى علمى را با مشاهدات مكرر اثبات كرد اما اصولاً ممكن است چنين قانونى، تنها با يك مشاهده، ابطال شود. مثلاً قانون كلى «همه فلزات در اثر حرارت انبساط مى يابند»، با هر تعداد مشاهده ثابت نمى شود اما يك مورد نقض (فلزى در اثر حرارت انبساط نيابد)، آن را باطل مى كند. پوپر بيان مى كند دانشمند بايد خلاق باشد، بايد بتواند فرضيه هاى بديع ارائه بدهد و سپس تلاش كند تا با آزمايش هاى نقادانه، آنها را باطل كند، او اين شيوه را چيزى بيش از يك روش علمى صحيح مى داند، اين رويه يك شيوه زندگى است. از نظر او، معقول ترين شيوه، روش آزمون و خطاست، يعنى روش حدس و ابطال (conjecture and re futation)،  طرح جسورانه نظريه ها و تلاش جدى براى آنكه خطا هاى اين نظريه ها را نشان بدهيم و درصورت ناموفق بودن، اين نظريه ها را به نحو مشروط و موقت بپذيريم. «پوپر» معيار «ابطال پذيرى» خود را براى افتراق ميان نظريه هاى علمى و نظريه هاى شبه علمى، استفاده مى كند. سئوالى كه كماكان باقى است اين است كه آيا امكان تلفيق استقراگرايى (همان شيوه كشف پنى سيلين) و ابطال گرايى وجود دارد؟ و آيا معيار ابطال پذيرى پوپر را در عمل مى توان به كار گرفت؟ 

برخى متفكران، نخستين گام در فرآيند علمى را مشاهده مى دانند و برخى ديگر چون «پوپر» نخستين گام را ابداع فرضيه اى مى دانند كه مى توان بعداً آن را به كمك مشاهدات به آزمون گذاشت. «پوپر» با طرح نظريه «ابطال پذيرى»  (Falsification)، ادعا مى كند كه مشكل استقرا را حل كرده است. از ديدگاه او، درستى يك قانون علمى را مثلاً قانون دوم نيوتن (در برابر هر عمل، يك عكس العمل وجود دارد)، نمى توان توسط مشاهدات مكرر اثبات كرد اما اصولاً ممكن است، چنين قانونى را تنها با يك مشاهده ابطال كرد. او در كتاب «حدس ها و ابطال ها» مى گويد: «معرفت علمى، متكى به گمان ها، راه حل هاى موقتى براى مسائلمان و حدس ها است» . 

نقادى يعنى تلاشى براى ابطال، كه مشتمل است بر آزمون هاى نقدى سخت، تا اين حدس ها را مهار كند. ممكن است كه آن حدس ها از اين آزمون ها، جان به در برند، اما هيچ گاه نمى شود آنها را توجيه ايجابى (Positive) كرد، يعنى نه مى شود اثبات كرد كه يقيناً درست اند و نه حتى اينكه محتمل اند.» البته پوپر در اينجا، حساب احتمالات «بيزگرايى» را نيز كه اشاره دارد، حدس هاى علمى را مى توان محتمل ساخت، رد مى كند. اما در اينجا، سخن ما بر سر «ابطال گرايى» پوپر است. اگرچه معيار او ساده است، و از لحاظ منطقى قابل چون و چرا نيست، اما در عمل به راحتى نمى توان آن را به كار گرفت. چون «پوپر» اذعان دارد كه مشاهده محض و بى طرف وجود ندارد، بنابراين دانشمندى كه نظريه اى را با انجام آزمايش، رد مى كند، نمى تواند مطمئن شود كه آيا نظريه، ابطال شده است يا مشاهده و يا ترتيب آزمايش او اشتباه بوده است. در نتيجه، دانشمند، به جاى آنكه از نظريه اش دست بكشد، مشاهده را تكرار مى كند يا شرايط آن را تغيير مى دهد. 

همچنين، در برخى از حوزه هاى علم، مانند زيست شناسى و پزشكى، دانشمندان با گزاره هاى مطلق مانند قانون دوم نيوتن (در برابر هر عمل، عكس العمل معادل با آن وجود دارد) سروكار ندارند، بلكه با گزاره هاى نسبى مانند (بيماران مبتلا به زخم معده، نسبت به افراد سالم به طور متوسط، اسيد بيشترى توليد مى كنند)، سروكار دارند. در نتيجه، مجبورند، مشاهدات خود را به دست تحليل آمارى بسپارند و راى و نتيجه نهايى، صرفاً به خود مشاهدات وابسته نيست بلكه به نوع آزمون آمارى انتخاب شده، بستگى دارد. يعنى، دقيقاً برخلاف نظر پوپر عمل مى كنند كه حتى حساب احتمالات را هم رد مى كند. 

«پوپر» در واقع مسئله استقرا را دور زده است، بدون آنكه آن را حل كند. بدون شك در بسيارى موارد، دانشمندان مى كوشند تا فرضيات را ابطال كنند، اما در موارد ديگرى هم، به صورت استقرايى، استدلال مى كنند. در واقع، برخى پيشرفت هاى مشهور علمى، با مدل استقرايى بسيار همخوان تر است تا مدل ابطال گرايانه پوپر. كشف بيضوى بودن مدار سيارات به دست «كپلر» در قرن هفدهم و كشف دارو هاى سولفوناميدى (كوتريموكسازول) در قرن بيستم، نمونه اى از آنها است. در كشف دارو هاى سولفوناميدى توسط شركت آلمانى «آى جى فاربن»  (I G Farben) ، شيميدانان آن شركت، صدها ماده مركب شيميايى را آزمودند، تا اين كه بالاخره و تا حدى تصادفى، ماده اى را يافتند كه موش هايى را كه با باكترى هاى «استرپتوكوك»، آلوده شده بودند، درمان مى كرد. 

اين نمونه با مدل استقرايى آن هم نوع «بيكنى» آن، بيشتر همخوانى دارد تا مدل حدس ها و ابطال هاى پوپرى. «فايرابند» كه يكى از فيلسوفان علم پر سر و صدا بود در كتابش، (بر ضد روش)، بر ضد اين روش استدلال مى كند و مثال هايى از نظريه هاى علمى ابطال شده مى آورد كه با اين وجود، نقشى حياتى در پيشرفت علمى داشته است.ميچل  (Mitchel)،  اما براى اين منظور، نوعى تلفيق استقرا گرايى و ابطال گرايى را پيشنهاد داده است. وى مى گويد: «هر چند... فرآيند استقرا ممكن است با گام هاى كوچك و ظاهراً غير چشمگير پيش رود، اما اين گام ها به شكل حدس و گمان هستند و فرآيند نظريه سازى در علم، غير قياسى و اساساً حدس است، به معنايى كه پوپر وصف كرده است.»1در واقع، گاهى حدس ها با استقرا از مشاهدات پديد مى آيند، و اين همان است كه «ميچل» به دنبال آن است يعنى «استقراى حدسى» (Conjectural induction) اين نظر به خوبى با جزئيات كشف پنى سيلين توسط «فلمينگ» كه توضيح داده شد، وفق مى يابد. 

اما استقرا و ابطال پذيرى هر دو تلاشى براى توجيه گزاره هاى علمى به وسيله ارجاع به گزاره هاى علمى ديگرى هستند و البته هر دو ديدگاه بايد از «مسئله معيار» (Problem Of Criterion)  كه در آن هر توجيهى بايد به نوبه خود توجيه شود، دورى كنند چون منتج به يك تسلسل بى پايان مى شود. براى دورى از اين تسلسل، برخى به «گزاره هاى بنيادى» متوسل شده اند. هم استقرا گرايى و هم ابطال پذيرى قالب هايى از «بنياد گرايى» (Foundationallism)  در علم هستند، يعنى آنها به يك سرى از گزاره هاى پايه اى، متكى هستند كه مستقيماً از مشاهده اخذ مى شود. «بنياد گرايى» در علم بر اين ادعاست كه برخى گزاره هاى پايه اى وجود دارد كه نيازمند توجيه نيستند. اما چنين پيشنهادى، مشكل را پيچيده تر مى كند؟ يا آن كه كار دانشمندان را آسان تر كرده است؟ استقرا و ابطال پذيرى، هر دو تلاشى، براى توجيه گزاره هاى علمى به وسيله ارجاع به گزاره هاى علمى ديگرى هستند و البته هر دو ديدگاه بايد از «مسئله معيار» (problem of criterion)  دورى كنند.

«مسئله معيار»، بيان مى كند، هر استدلالى كه براى توجيه عقيده يا گزاره اى علمى آورده مى شود، بايد استدلال ديگرى براى توجيه آن استدلال آورده شود، سپس استدلال ديگرى براى توجيه بعدى و همين طور الى آخر، آورده شود. كه در نتيجه به يك تسلسل مى رسد. اين مسئله را «استدلال تسلسل» (Regress argument)  نيز مى گويند. سه احتمال برخورد با اين فرآيند چالش آميز وجود دارد: 

1 - رضايت دادن به مجموعه اى از تسلسل بى پايان كه غير عقلانى است. 

2 _ مجموعه استدلال ها در نهايت شكل يك حلقه را به خود بگيرد به گونه اى كه گزاره اولى در نهايت باعث توجيه خودش شود. 

3 _ نهايتاً به يك سرى از گزاره هاى پايه اى برسيم، كه نيازمند توجيه نيستند. ديدگاه سوم، منظر «بنيادگرايى» در علم است كه بر اين ادعاست، برخى گزاره هاى پايه اى در علم وجود دارد كه نيازمند توجيه نيستند. هم استقرا و هم ابطال پذيرى، اشكالى از بنيادگرايى در علم هستند، يعنى به يكسرى از گزاره هاى پايه اى متكى هستند كه مستقيماً از مشاهده اخذ مى شود. اما «مشاهده» يك علم شناختى است، يعنى به مجموعه اى از باورهاى ما متكى است، مثلاً مشاهده يك نمونه بافت «كبد» در زير ميكروسكوپ، نيازمند يكسرى از معلومات كمكى ديگر از قبيل نوع عدسى ميكروسكوپ، درجه تنظيمى آن و فهمى از آسيب شناسى و بافت شناسى «كبد» است. 

به طور اوليه، مشاهده نمى تواند خود به صورت يك پايه اى، مدنظر قرار گيرد. «انسجام گرايى» (Coherentism)،  كه ديدگاه مخالف «بنياد گرايى» در علم است، ادعا دارد كه گزاره هاى علمى مى توانند به وسيله قرار داشتن در يك نظام هماهنگ توجيه شوند. «انسجام گرايى»، اعتبار «استدلال تسلسل» را انكار مى كند و توجيه يك فرآيند علمى را «كل گرايانه»(Holistic)، مى داند. مثلاً مشاهده نمونه بافت كبد، به وسيله هماهنگى باورها و معلومات ما درباره نوع ميكروسكوپ، چگونگى تنظيم آن و علم آسيب شناسى و بافت شناسى، توجيه مى شود. «كواين» از سردمداران اين نظريه است. تز «كل گرايانه»، در مورد فرضيه خاصى درست است، اگر آن فرضيه را وقتى كه به تنهايى در نظر گرفته مى شود، نتوان با مشاهده و آزمايش ابطال كرد، ولى وقتى آن فرضيه پاره اى از يك گروه نظرى باشد، بتوان اين كار را كرد. 

انسجام گرايى بر اين ادعا است كه سازگارى در يك نظام (يا نظريه اى علمى)، با آنچه در جهان خارج واقعاً روى مى دهد، متناظر است. مثلاً مكانيك نيوتنى، با آزمايشات خاصى، مانند آزمايش «ميچلسون _ مورلى» (Michelson _Morley)  ناسازگار است. در نتيجه بين نظام مكانيك نيوتنى با واقعيت، تناظر واضحى وجود ندارد. اين نبود تطابق، منجر به ارائه نظريه «نسبيت» اينشتين شد. «انسجام گرا» توضيح مى دهد، چون آزمايش «ميچلسون- مورلى» خود، بخشى از يك نظام را تشكيل مى دهد، عدم تطابق، نشان دهنده ناسازگارى در نظام خود آزمايش است كه با مكانيك نيوتنى سازگار بود. از ديدگاه «انسجام گرايى»، عدم تناظر در يك بخشى از نظام مشاهده اى ما نشان دهنده فقدان سازگارى است كه باعث تغيير و اصلاح آن نظام براى برطرف كردن ناسازگارى مى شود. اما به لحاظ منطقى اين امكان وجود دارد كه يك نظريه كامل و بى عيب، بين اجزايش سازگارى وجود داشته باشد اما متناظر با واقعيت نباشد. «انسجام گرايان»، چنين فرضى را غيرممكن مى دانند و دليل آن را تنوع و گسترش وسيع باورها و عقايد در نظام كلى مى دانند. اما سئوالى كه مطرح مى شود، اين است كه در چنين نظامى با اين گستره وسيع، چگونه مى توانيم عدم تناظر را دريابيم؟ 

مسئله ديگرى كه در روش علمى مورد بحث قرار مى گيرد، موفقيت «پيش بينى» (prediction)  فرضيه هاى علمى است. هر فرضيه علمى بايد خاصيت پيش بينى كنندگى داشته باشد، اين پيش بينى ها بايد با سنجش هاى ملموس و عينى قابل آزمايش باشند. اگر نتايج برخلاف پيش بينى ها بود، فرضيه تحت آزمون اشتباه است (يا بايد در آن تجديد نظر شود يا كنار گذاشته شود.) اما اگر نتايج به دست آمده با پيش بينى هاى فرضيه سازگار باشد، فرضيه، ممكن است درست باشد اما نيازمند آزمون هاى بيشترى است. 

از ديدگاه «پوپر»، هر فرضيه اى كه پيش بينى هاى آزمون پذير، ايجاد نمى كند، غير علمى است هرچند كه مفيد و ارزشمند باشد. مثلاً نظريه نسبيت عام اينشتين، درباره ساختار مشاهده پذير زمان- مكان، پيش بينى هاى دقيق و معينى دارد. اين نظريه پيش بينى مى كند كه «نور» در يك ميدان گرانشى، كج و منحرف مى شود و مقدار اين انحراف، به شدت ميدان جاذبه بستگى دارد. بررسى هايى كه در كسوف سال 1919 انجام شد، اين فرضيه را در برابر فرضيه هاى ديگرى كه نتايج متفاوتى پيش بينى مى كردند، تائيد كرد كه باعث ابطال نظريه هايى شد كه چيزى، غير از اين را پيش بينى مى كردند.

فرضيه هاى علمى، بايد توانايى پيش بينى هاى  (Prediction)  خاصى را داشته باشند و پيش بينى بايد با آزمايش ها وسنجش هاى ملموس و عينى آزمون شود، اگر نتايج به دست آمده با فرضيه سازگار باشد، در آن صورت دانشمندان احتمال مى دهند كه فرضيه شان درست است، اما نياز به آزمايش هاى بيشترى براى تائيد درستى آن است. پوپر معتقد است نظريه هاى علمى به زبانى دقيق بيان مى شوند، بنابراين پيش بينى ها مشخصى مى كنند. حال اگر اين پيش بينى هاى آزمون پذير نباشد، آن نظريه غيرعلمى است. مثلاً قوانين نيوتن دقيقاً به ما مى گويند كه فلان سياره، در زمان مشخصى در كجا ظاهر خواهد شد. حال اگر اين پيش بينى محقق نشود، مى توانيم مطمئن شويم كه نظريه اى كه بر آن تكيه كرده، باطل است. 

احتمالاً اكثر افراد، مهم ترين جنبه استدلال علمى را اثبات پذيرى تجربى  (Verification)  مى دانند. اثبات پذيرى، فرآيندى است كه تعيين مى كند يك فرضيه با شواهد تجربى هماهنگ است يا نيست. در واقع اثبات پذيرى مكمل پيش بينى است. البته اثبات پذيرى در اينجا به معناى معرفت «ايجابى» است. (Positive)  يعنى سخن درباره اينكه چه چيزى مى تواند درستى نظريه اى را به ما نشان دهد. چون پوپر، تنها معرفت علمى «سلبى» (negative) را توضيح مى دهد. او خاطرنشان مى كند كه يك نمونه نقض مى تواند به ما نشان دهد كه نظريه اى علمى، نادرست است. آنچه پوزيتيويست هاى منطقى از ملاك «اثبات پذيرى» مدنظر داشتند، معيار تميزى براى گزاره هاى معنى دار و گزاره هاى بى معنى بود و با «اثبات پذيرى» به معنايى كه توضيح داديم، تفاوت دارد. ديدگاه پوزيتيويستى در علم ديگر مقبوليتى ندارد و فيلسوفان زيادى آن را نقد كرده اند. 

ملاك اثبات پذيرى در معنايى كه توضيح داده شد، در پى آن است كه چه چيزى مى تواند درستى يك نظريه علمى را اثبات كند. ما برخى بيمارى ها را درمان مى كنيم چون مى دانيم كه علت هاى خاصى، معلول هاى خاصى را در پى دارند نه اينكه مى دانيم كه ندارند. (برخلاف نظر پوپر) به اين دليل، عقيده عمومى در علم اين است كه آزمايشات انجام شده بايد به طور دقيق گزارش شود تا شخص ديگرى نيز بتواند آن را انجام دهد. آزمايش هايى كه قابليت «بازآفرينى»  (Reproduce)  داشته باشند و نتايج حاصل از آنها توسط افراد بيشترى به دست آيد، اصطلاحاً «تكثيرپذير»  (Reproducible) گفته مى شود. اينگونه آزمايشات اهميت بيشترى براى بررسى فرضيه ها دارند. دانشمندان براى آنكه فرضيه ها را ثابت شده تلقى كنند آزمايشات را به طور دقيق طراحى مى كنند. مثلاً اگر مشاهده گر نسبت به موضوع مورد تحقيق تمايل و سوگيرى (Bias) داشته باشد، شرايط را به گونه اى تغيير مى دهند تا از تحريف نتايج كه ناشى از تمايلات آزمايش كننده است، پرهيز شود. 

مثلاً در كارآزمايى هاى بالينى در پزشكى، روشى است كه به نام «كارآزمايى هاى بالينى دوسويه كور»  (Double-Blind)، معروف است. در اين روش، دو گروه از بيماران براى بررسى اثر يك دارو، با هم مقايسه مى شوند. يك گروه، داروى مورد نظر و گروه ديگر «دارونما» مى گيرد. در اين حالت هيچ يك از بيماران دو گروه و حتى پزشك نيز نمى دانند كه كدام گروه، داروى حقيقى را دريافت كرده است. 

معرفت علمى هميشه در يك وضعيت پايا و در حال تغيير به سر مى برد. در هر زمانى، شاهدى جديد براى فرضيه هاى علمى ارائه يا كشف مى شود كه با فرضيه هايى كه به مدت طولانى برقرار بوده اند، ممكن است متناقض باشد. يك مثال واضح، همان «نظريه نور» است. نظريه «نيوتن» اشاره بر اين داشت كه نور از ذره ها تشكيل شده است. اما در اوايل دهه 1800 نظريه موجى بودن نور توسط «توماس يونگ»  (T.Young)،  ارائه شد كه خواص نور را (مانند خاصيت انكسار)، نسبت به نظريه ذره اى بودن نور، دقيق تر توضيح مى داد. اين نظريه در قرن نوزدهم، نظريه غالب بود. بعدها مشاهدات ديگرى انجام شد كه نظريه موجى بودن نور نمى توانست آنها را تبيين كند. اين مجموعه مشاهدات جديد توسط نظريه «كوانتوم» «ماكس پلانك» (شامل اثر فتوالكتريك و حركت براونى كه از اينشتين است) كاملاً تبيين مى شد. 

نظريه جديد درباره نور كه در اولين دهه قرن بيستم ارائه شد، اشاره بر اين دارد كه نور هم خصوصيات ذره را دارد و هم خصوصيات موج را. زمانى كه مى گوييم «نور يك ذره است» يا «نور يك موج است» در واقع به اين اشاره داريم كه خصوصيات نور شبيه موج يا ذره است اما نه موج هاى نور را مى بينيم و نه ذره هاى آن را مشاهده مى كنيم. اگر دو نظريه نيوتن و «يونگ» تنها براى پيش بينى كردن انواع خاصى از پديده نور استفاده شود، قطعاً كاربرد عملى خواهد داشت. اما افرادى كه در آزمايشگاه ها بر روى خواص نور تحقيق مى كنند و يا آنهايى كه در امور صنعتى، از نتايج نظرى براى طراحى وسايل دقيق استفاده مى كنند، بايد از قابليت پيش بينى كنندگى دقيق اين نظريه ها نهايت اطمينان را داشته باشند. به اين دليل نظريه نيوتن و يونگ اگر چه در بعضى جهات مفيد بودند اما نمى توانستند مشاهدات جديد را تبيين كنند. 

چالش هاى مطرح شده درباره ماهيت روش علمى، در سه زمينه، قابل بررسى است. به طور شايع، فيلسوفان به آن پرداخته اند و تلاش مى كنند تا بر مبناى نظريه هاى معرفت شناختى و متافيزيكى به آنها، پاسخ دهند. اين نوع رويكرد فلسفى از زمان افلاطون تا «تجربه گرايان منطقى»  (logical empircism)  رويكرد غالب بوده است. اما گاهى بحث درباره روش شناسى علمى، مخصوصاً در دوره هاى دگرگونى شديد نظرى، يك بخش جدى از مباحث مطرح شده بين دانشمندان بوده است. از اواسط قرن نوزدهم، رويكرد سومى نيز نسبت به روش شناسى علمى به وجود آمد كه در حال حاضر، رويكرد غالب است. اين ديدگاه به دنبال توصيف روش شناسى علمى با بررسى تاريخى عمل علمى است. 

نظريه هاى فلسفى درباره روش شناسى علمى، هميشه با توجه به پارادايم هاى موفق علمى، صورت بندى شده است. بحث هاى روش شناسانه در ميان دانشمندان نيز حتى وقتى مستقيماً از نظريه هاى علمى برخاسته باشد، هيچ گاه بدون پيش فرض هاى فلسفى نيست. البته توصيف تاريخى و بحث تاريخى روش شناسى علمى نيز همراه با توصيفات علمى و فلسفى بوده است.همچنين چالش هاى روش شناسى، مخصوصاً بسيار برجسته بوده است و در ميان كسانى كه سعى داشتند تا رويكردى به روش شناسى علمى بر مبناى جامعه شناسى و روانشناسى، داشته باشند، بسيارى همچون «هال»(Hull)  و «كيچر» (Kitcher)،  از عقلانيت در علم دفاع كردند و تلاش كردند تا تاثيرات اجتماعى را به عنوان بخش هاى كامل كننده عقلانيت علمى، معرفى كنند.اما در ميان كسانى كه رويكرد تاريخى به روش شناسى علمى را مدنظر قرار دادند، «توماس كوهن» (Kuhn)  و كتابش يعنى «ساختار انقلاب هاى علمى» بسيار برجسته است. 

«كوهن» نشان داد كه علم تكامل تدريجى به سمت حقيقت ندارد بلكه دستخوش انقلاب هاى دوره اى است كه او آن را «تغيير پارادايم» مى نامد. «پارادايم» يكى از مفاهيم كليدى «كوهن» است كه مشكل بتوان تعريفى مجمل از آن به دست داد. اما به اختصار «پارادايم» اصطلاح جامعى است كه جميع مقبولات كارگزاران يك رشته علمى را دربرمى گيرد و چارچوبى را فراهم مى سازد كه دانشمندان براى حل مسائل علمى در آن محدوده استدلال كنند. او معتقد است پارادايم يك علم تا مدت هاى مديد تغيير نمى كند و دانشمندان در چارچوب مفهومى آن سرگرم كار خويش هستند. اما دير يا زود بحرانى پيش مى آيد كه پارادايم را درهم مى شكند و «انقلاب علمى» (scientific revolution)  به وجود مى آيد كه پس از مدتى، پارادايم جديدى به وجود مى آيد و دوره اى جديد از علم آغاز مى شود. مثال هاى كلاسيك تغيير پارادايم عبارتند از: 1- كار گاليله كه باعث برانداختن فيزيك ارسطويى و ايجاد نسبيت گاليله اى شد 2- كار «كپلر» كه باعث كشف بيضوى بودن مدار سيارات شد 3- ابداع فيزيك جديد توسط نيوتن 4- نسبيت عام و خاص اينشتين 5- مكانيك جديد كوانتوم كه باعث كنار گذاشتن مكانيك كلاسيك شد. 

مكانيك كوانتومى جديد مى گويد كه وضعيت هر دستگاهى از ذرات خرد (microscopic)،  كاملاً با تابع موج اش مشخص مى شود اما اين تابع موج، به جاى آنكه، همانند مكانيك كلاسيك محل و سرعت دقيق هر ذره را مشخص سازد، تنها احتمال وقوع ذره در محل هاى خاص، با سرعت هاى خاص را تعيين مى كند، به شرط آنكه اندازه گيرى هاى مناسب انجام گيرد.

«كوهن» معتقد است كه قوت «علم متعارف»  (Normal Science) در اين است كه دانشمندان صرفاً پارادايم حاضر را بپذيرند و خود را وقف تحقيقاتشان كنند. هرازگاهى دانشمندان به نتايجى مى رسند كه با نظريه هاى جاافتاده، همخوانى ندارد، با انباشته شدن موارد نامتعارف، پارادايم به تدريج ضعيف مى شود. در اين حالت وضعيتى بحرانى به وجود مى آيد. بحران هنگامى مرتفع خواهد شد كه پارادايم كاملاً جديدى ظهور كند و مورد حمايت روزافزون دانشمندان واقع شود. اما كوهن اذعان دارد كه صرف وجود معما هاى حل نشده در يك پارادايم، باعث بحران نمى شود. تنها، تحت شرايط خاصى است كه استدلا ل ها بر ضدقواعد نرمال پارادايم، آن را سست كند. در واقع اين استدلال ها، هنگامى جدى و مشكل ساز محسوب مى شوند كه بنياد هاى پارادايم را هدف قرار دهند. كوهن همچنين معتقد است كه هيچ برهان صرفاً منطقى وجود ندارد كه برترى يك پارادايم را بر ديگرى ثابت كند. او يكى از دلايل آن را اين مى داند كه در قضاوت دانشمندان نسبت به قابليت هاى يك نظريه علمى، عوامل متعددى دخيل هستند و تصميم هر دانشمند، منوط است به اولويتى كه وى براى عوامل مختلف قائل است. دليل ديگر او اين است كه، پارادايم هاى رقيب، مجموعه متفاوتى از موازين و اصول متافيزيكى را مورد توجه قرار مى دهند. حاميان پارادايم هاى رقيب، مقدمات يكديگر را نمى پذيرند و در نتيجه با براهين يكديگر، الزاماً متقاعد نخواهند شد. به همين دليل وى كاملاً برخلاف نظر پوپر و پوزيتيويست هاى منطقى، روش علمى را منوط به يك سرى قواعد نمى داند. از ديدگاه او انقلاب علمى يعنى طرد يك پارادايم و قبول پارادايم جديد، نه از سوى يك دانشمند به تنهايى بلكه از سوى جامعه علمى كه در تماميت آن سهيم هستند. 

كتاب «ساختار انقلاب هاى علمى» كه در سال 1962 منتشر شد، خود در واقع انقلابى در حوزه معرفت علمى بود. «كوهن» با اين كتاب، روش هاى پيشينى چون «اثبات پذيرى»  (Verification)  كه توسط پوزيتيويست هاى منطقى ارائه شده بود و «ابطال پذيرى»  (falsification)  پوپر را به چالش مى خواند. از ديدگاه كوهن، طرز تلقى استقرارگرايان مبنى بر اين كه معرفت علمى با مشاهدات مستمر رشد مى كند، اشتباه است چون آنها نقش «پارادايم» را در هدايت مشاهدات ناديده مى انگارند. همچنين او معتقد بود كه هيچ برهانى و هيچ معيار واحدى وجود ندارد كه دانشمندان يك نظريه را بر نظريه رقيب ترجيح دهند (مفهوم قياس ناپذيرى). در نتيجه معيارهاى «اثبات پذيرى» و «ابطال پذيرى» از منظر كوهن، ناكار آمدند. او اظهار مى كند كه قوت «علم متعارف» در اين است كه دانشمندان، پارادايم حاضر را بپذيرند و خود را وقف تحقيقاتشان كنند. فعاليت علمى متعارف هميشه مسائل جذاب و جديدى را مطرح مى كند و چه بسا يك «پارادايم»، چندين نسل از دانشمندان را به خود مشغول مى كند. كتاب «كوهن»، توسط كسانى كه آرزوى حذف روش هاى علمى استاندارد شده را داشتند، مورد استقبال قرار گرفت و باعث بهت و حيرت كسانى شد كه تصور كردند، «كوهن» كسى است كه معرفت علمى را انكار مى كند. 

همان گونه كه گفته شد، «كوهن»، روش علمى آرمانى را كه براى افتراق علم از غير علم به كار مى رفت، به زير سئوال برد. اما او با اين وجود، اصرار داشت كه هيچ قصدى براى از بين بردن تمايز ميان علم و غيرعلم نداشته است بلكه خواسته است تا از عمل علمى به وسيله قراردادن تصوير ساده اى از عمل علمى اسطوره زدايى شود (مقدمه چاپ دوم كتاب ساختار انقلاب هاى علمى). 

كتاب كوهن، همچنين توسط پست مدرن ها و پسا ساختارگراها (post _structuralist) مورد تعبيرها و تفسيرهاى جديدى قرار گرفت. آنها با توجه به اين كه «كوهن»، روش علمى آرمانى را مورد انتقاد قرار داده بود، امور علمى را وابسته به فرهنگ گروهى از دانشمندان دانستند و به تعبير دقيق تر ادعا كردند كه واقعيت فيزيكى در بطن خود چيزى نيست جز امرى كه توسط اجتماع ساخته شده است. در واقع انواع نحله هاى پست مدرن در اين آموزه مشتركند كه روايت علم تجربى از عالم، در قياس با روايت هاى ديگر، هيچ امتياز معرفت شناسانه اى ندارد. در برابر نظريه نسبيت گرايانه پست مدرنيست ها، نظريه رئاليست ها قرار دارد. رئاليست ها به حقيقت عينى مستقل از ذهن قائل هستند و اين را پست مدرنيست ها، انكار مى كنند. در واقع، پست مدرن ها بايد بپذيرند كه سخن آنها، همان قدر درست است كه سخن رئاليست ها. (بر مبناى آموزه هايشان). يعنى براى موجه بودن دو سخن رقيب، كه در دو ديدگاه متفاوت ارائه شده است، پست مدرنيست ها بايد مدعى شوند كه اين دو نظريه با توجه به قواعد خاص خود، به يكسان، موجه هستند و البته اذعان داشته باشند كه هيچ ملاكى براى سنجش بين دو نظريه وجود ندارد. 

در واقع پست مدرنيست ها، تاكيد دارند كه سخن آنها، موجه تر است اما براساس نظر آنها، سخن مخالفانشان نيز به همان اندازه موجه است. در واقع اگر سخن آنها را بپذيريم بايد به يك سرى قواعد، براى موجه ساختن بين دو نظريه، اعتقاد داشته باشيم كه اين خلاف نظر پست مدرنيست ها است. رويكرد پست مدرنيستى به علم، توسط اكثر فلاسفه علم به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است چون رهيافت آنها براساس هيچ معيارى قابل دفاع نيست و به نتايجى برخلاف نظر خود آنها مى انجامد.(مقاله توماس نيكلز در كتاب «توماس كوهن») اگر چه بر مبناى كتاب كوهن، مى توان يك نسبيت گرايى را از آن استنتاج كرد اما خود او انكار مى كند كه نسبى گراست، او در چاپ دوم كتاب «ساختار انقلاب هاى علمى» در پاسخ به اتهام نسبى گرا بودن مى نويسد: «نظريه هاى علمى متاخر براى حل مسائل، اغلب از نظريه هاى علمى متقدم بهترند. اين موضع، نسبى گرايانه نيست و اين معنى را ايفاد مى كند كه قوياً معتقد به پيشرفت علمى هستم.» اما با اين حال او پيشرفت علم به سوى حقيقت را به هر معنايى كه كاملاً تعريف شده باشد منكر مى شود. وى در همان كتاب مى گويد: « من هر معنايى از اين ادعا را كه باورهاى علمى موفق، بيشتر و بيشتر محتملند و يا بهتر و بهتر نزديك به حقيقتند، انكار مى كنم و اذعان دارم كه ادعاهاى درستى يك باور علمى، نمى توانند ارتباطى بين باورها و جهان خارج باشند». 

در نزد كوهن، اين كه آيا مى توان معرفتى را علم خواند يا نه، بستگى به تطبيق آن با تبيين علم ارائه شده در «ساختار انقلاب هاى علمى» دارد. او مهمترين تمايز ميان علم و غيرعلم را ميزان توانايى آن حوزه معرفتى در حفظ علم متعارف مى داند و اگرچه معتقد است كه هيچ معيارى براى انتخاب علم از غيرعلم منطقاً اقناع كننده نيست و تمام ملاك هاى پيشين را زير سئوال مى برد، با اين حال در مورد معيار خود مى گويد: «مشكل مى توان معيار ديگرى يافت كه بدين روشنى، حوزه اى از معرفت را علم بخواند» (چاپ دوم كتاب ساختار انقلاب هاى علمى). اما برخى فيلسوفان، چون «پوپر»، «لاكاتوش» و حتى «فايرابند» كه آرايش شباهت بسيارى به آراى كوهن دارد، معيار تمييز او را مورد نقد قرار داده اند و البته نظر او مبنى بر اين كه، تكامل علوم، انقلابى و با تغييرات مفهومى ناگهانى است، مورد قبول همگان نيست. 

منبع :mollasadra & aarmaan2.persianblog.com

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40